Dondurucu soğuklarda devlet çalışanları ve gönüllüler, enkaz altında büyük bir özveri ile çalışmaya devam ederken, bölgedeki artçı sarsıntıların ne kadar süreceği ve büyüklüklerinin ne olacağı sorusu gündemde kalmaya devam ediyor. Bunun yanı sıra Kahramanmaraş merkezli depremlerin başka hangi depremleri tetikleyebileceği de merak konusu… Bu yazıda, "Kahmanmaraşlı merkezli depremler nasıl tetiklendi?", "Artçı sarsıntılar ne kadar sürecek?, "Depremlerin ardından fay hatlarında hangi değişiklikler meydana geldi?" ve daha birçok sorunun yanıtını bulabilirsiniz.
1. 7,7 BÜYÜKLÜĞÜNDEKİ DEPREM NE KADAR GÜÇLÜ?
ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumu’na (USSG), deprem yüzey dalgalarının okyanus dalgaları gibi olduğu örneğini vererek, “Bir su kütlesine bir taş düşürdükten çok uzun sonra bile, dalgalar dışarıya doğru yayılmaya. Aynı şey deprem için de geçerlidir. Depremin etkileri çok uzaklarda çeşitli şiddetlerde hissedilebilir.” açıklamasını yaptı.
USSG'ye göre, 7,7 büyüklüğündeki depremi tetikleyen fay hatlarındaki kayma, yaklaşık 75 saniyelik bir süre içinde meydana geldi. Türkiye'deki çoğu insan için, bu deprem muhtemelen bir ile iki dakikalık sarsıntıyla sonuçlandı. Ardından, depremin oluşturduğu yüzey dalgaları dünyaya yayıldı.
Türkiye'deki depremlerin sarsıntısı dünyanın dört bir yanındaki sismometreler tarafından hissedildi.
Kurum, Küresel Sismik Ağ içindeki sismometrelerin, Kuzey Amerika'daki kıta levhalarının altına yerleştirilmiş bir madeni parayı i algılayabilecek kadar hassas olduğunu belirterek, Kahramanmaraş merkezli depremler Kanada, Alaska, Meksika ve Avustralya'da bile ultra hassas sismometreler tarafından kaydedildiğini açıkladı.
Grafik: Kahramanmaraş merkezli depremler, dünyanın dört bir yanındaki sismometreler tarafından kaydedildi (USGS).
2. 7,6 BÜYÜKLÜĞÜNDEKİ DEPREM ARTÇI MIYDI? NEDEN BU KADAR BÜYÜKTÜ?
Araştırmacılar, artçı sarsıntıların ana depremden haftalar veya aylar sonra devam etmesinin mümkün olduğunu, ancak zaman ilerledikçe büyüklüklerinde ve sıklıklarında azalma olacağını kaydetti.
USGS'ye göre, belirli bir depremin daha büyük bir depremden önceki bir "ön şok" olma şansı 15'te bir. Ancak, Kahramanmaraş merkezli depremlerde bu durum söz konusu olmadı. Bu duruma uygun en yakın tarihli örenek 4-6 Temmuz 2019 tarihlerinde ABD’nin California eyaletinde yaşanan depremler oluşturuyor. Ridgecrest merkez üslü 6,4 büyüklüğündeki ana depremden, iki gün sonra aynı kentte 7,1 büyüklüğünde bir deprem yaşandı.
Türkiye'de Pazartesi günü 04:15'te Nurdağı yakınlarında meydana gelen 7,7 büyüklüğündeki ilk depremden yaklaşık dokuz saat sonra, 7,6 büyüklüğünde ikinci bir güçlü deprem meydana geldi. Normalde bu, kolayca bir artçı şok olarak kabul edilebilir (olağandışı yoğunlukta olmasına rağmen). Ancak, uzmanlar Türkiye’de yaşanan bu durumun daha karmaşık bir sreç olduğunu söyledi. Peki neden?
Deprem uzmanı Judith Hubbard, konuya ilişkin yaptığı açıklamda, “Bölgedeki deprem haraitasına haritasına bakarsak ve hem 7,7 büyüklüğündeki hem de sonraki 7,6 büyüklüğündeki depremleri not edersek, iki farklı faaliyet kümesi görürüz: Bu, 7,6 büyüklüğündeki depremin aynı fay üzerinde bir artçı şok olmadığı, bunun yerine güneydeki ilk 7,7 büyüklüğündeki deprem tarafından tetiklenen farklı bir fay üzerinde ikincil bir ana şok olduğu anlamına gelir.”
3. KAHRAMANMARAŞ MERKEZLİ DEPREMLERİ NE TETİKLEDİ?
Türkiye, üç tektonik plakanın bir kavşağı üzerinde oturmasının bir sonucu olarak depremlere karşı oldukça hassas bir bölgede bulunuyor ve bu da onu yüksek sismik huzursuzluk bölgesi haline getirir. USGS, "1970'den beri, bu bölgede 6 veya daha büyük büyüklükte yalnızca üç deprem kaydedildi" diye yazdı. "En büyüğü 24 Ocak 2020'de meydana gelen 6,7 büyüklüğündeydi.” açıklamasını yaptı.
Diğer taraftan, her depremden sonra, USGS bir depremi tetikleyen mekanizma hakkında bilgi yayınlıyor. Kurum, 7,7 büyüklüğündeki depremin, yanal olarak birbirine karşı hareket eden iki fay veya bir doğrultu kayması tarafından tetiklendiği sonucuna vardı. Bu durumda, yerkabuğunun her iki kütlesi de diğerine göre sola hareket ettiğinden, "sol yanal" bir doğrultu kayması gerçekleşti.
Grafik: 7,7 büyüklüğünde depremi başlatan levha hereketlerinin tasviri (USGS).
USGS, Kahramanmaraş merkezli ilgili tüm deprem aktivitesinin aşağıdaki haritada gösterilen “Doğu Anadolu Fayı sistemi içinde meydana geldiğini” bildirdi.
Doğu Anadolu Fayı boyunca Anadolu ve Arap levhaları kayıyor ve birbirine sürtünüyor. Bu, zaman zaman yıkıcı kaymalarla salınan sürekli artan stresle sonuçlanıyor. (Daha kuzeydoğuda, Arap Levhası, Avrasya Levhası ile Bitlis-Zagros Kıvrımı ve Bindirme Kuşağında çarpışarak Zagreb, Alburz ve Kafkas dağlarını oluşturuyor.)
Grafik: Kırılan fayın uzunluğuk haritası (USGS).
Doğu Anadolu Fayı kapsamında, Arap Levhası yılda yaklaşık 15 milimetre hızla kuzeybatıya hareket ederken, Anadolu Levhası yılda 22 milimetre batı-güneybatı yönünde hareket ediyor. Ayrıca, iki levha birbirine göre yılda yaklaşık 15 milimetre hızla hareket ediyor. Ancak, USGS'ye göre, 7,7 büyüklüğündeki deprem sırasında iki kara kütlesi birbirinden üzerinden kabaca 3 ila 3,5 metre kadar kaydı. En büyük kayma ise depremin merkez üssünden yaklaşık 50 kilometre uzakta meydana geldi.
4. DEPREM ESNASINDA ZEMİN HANGİ HIZLA HAREKET ETTİ?
Bununla birlikte, USSG’ye göre deprem esnasında zemin ayrıca saniyede yaklaşık 40 santimetre hareket etti.
5. FAY HATLARINDAKİ GERİLİM KAÇ YIL BOYUNCA BİRİKTİ?
USSG'ye göre depremlerin ne kadar süredir devam ettiğini anlamak basit matematik kullanılarak tahmin edilebilir.
Doğu Anadolu Fayı boyunca meydana gelen kaymanın büyüklüğü (3 metre), plakaların birbirine göre yıllık hareketine (15 milimetre) bölünebilir. Bu, 200 yıllık stres birikimi anlamına gelir.