Bu hafta başında İran, Hint Okyanusu’nda bir deniz üssü kuracağını açıkladı. Açıklamayı yapan İran Devrim Muhafızları Deniz Kuvvetleri Komutanı Ali Rıza Tengseri, ‘‘Devrim Muhafızları Hint Okyanusunda kalıcı bir askeri üs kurmakla görevlendirildi ve bu üs yıl sonuna kadar kurulmuş olacak’’ dedikten sonra,‘‘Hint Okyanusunda ve Umman Denizinde oluşturacağımız güç ile gemilerimize yönelik korsan saldırıları engellemiş olacağız’’ ifadelerini kullandı.Ancak, üssün nerede kurulacağı yönünde bir bilgi verilmiyor. O takdirde, İran’dan gelen bu son açıklamaların anlamı ne olabilir?
Dikkatinizi iki hususa çekmek istiyorum. Birincisi, açıklamayı yapan Devrim Muhafızları Deniz Kuvvetleri Komutanı. Devrim Muhafızları ayrı bir yapı. Yani beyan sahibi, İran Silahlı Kuvvetlerinin bir parçası olan Deniz Kuvvetlerininkomutanı değil. İkincisi ise, Umman Denizi ve çevresinde son dönemde meydana gelen gelişmeler.
Harita: Umman Denizi’nde İran ve Pakistan kıyılarında yer alan limanlar.
Birinci husustan başlarsak, Devrim Muhafızlarının sahip olacağı bir deniz üssünün, Hürmüz Boğazı dışında ve Umman Denizi’ne açık bir limanda kurulması için seçeneklerinin sınırlı olduğunu düşünüyorum. O zaman, bu üs için neresini düşünüyor olabilirler? Elbette yanılabilirim ancak benim favorim, Çabahar (Chabahar) limanı. Üs, bu limanda olmasa bile yakınındaki yerlerde de olabilir. Ancak, üssün kurulmasının ana sebebinin bu liman olduğunu düşünüyorum. Peki neden Çabahar? Bu sorunun cevabı, üs kurma görevinin İran ekonomisinin belirli sektörlerini de elinde tutan Devrim Muhafızlarına neden verilmiş olabileceğini de içeriyor.
Afganistan bir kara ülkesi. Bu ülke, Hindistan'dan ithal ettiği hububatı ve malları süratli, emniyetli ve az bir maliyetle Çabahar limanı üzerinden ulaştırabiliyor. Bu limanın Afganistan’ın nefes borularından biri olması nedeniyle de ABD'nin,İran’ın Çabahar limanını ambargodan muaf tuttuğu belirtiliyor.
Hindistan'ın ise Pakistan ve Çin’le yaşadığı siyasi ve ekonomik sorunlar kapsamında; Çabahar limanına önem verdiği biliniyor. Hindistan, Çabahar limanının işletmesinin bir bölümünü de üzerine almış durumda. Üstelik,İran'ın Çabahar limanı ile Hindistan'ın Mumbai limanı arasında Orta Asya ile Ortadoğu'yu birbirine bağlayacak yeni bir enerji boru hattının kurulmasının da planlandığı belirtiliyor.Bazı açık kaynaklar tarafından, liman için birçok yerli ve yabancı şirketin yatırım hazırlığında olduğu ifade ediliyor.
Ancak, Devrim Muhafızları Deniz Kuvvetleri Komutanı, İran gemilerine karşı denizde korsan saldırıları da engelleyeceklerini söylüyor. Bu korsan saldırıların anlamı, şimdilik, geniş tutulmuş gibi gözüküyor. Diğer yandan 10 Mayıs’ta yaşanan kazadan sonra, haziran ayı başında Umman Denizi'nde yapılan deniz tatbikatında, yeni geliştirilen kısa ve uzun menzilli seyir füzelerinin karadan denize ve denizden denize testlerinin gerçekleştirildiği de biliniyor. Ancak,ilk önceliğin Çabahar limanı ve yaklaşma sularının güvenliğinin sağlanmasına yönelik olabileceği, bir ihtimal olarak akıllara geliyor.
İkinci hususu ele alırsak; İran, Pakistan ve Hindistan kıyıları boyunca farklı uluslararası iş birliklerinin olduğu görülüyor. İran ve Hindistan arasında Çabahar limanı üzerinden bir iş birliği başlarken, arada kalan Pakistan da son birkaç yıl içinde, Çin’le Gwadar limanı merkezli bir yapıda anlaştılar. Pakistan’ın Gwadar limanı,Orta ve Güney Asya ile Ortadoğu'yu birbirine bağlayan bir noktada olup; uluslararası deniz taşımacılığı ve petrol ticaretinin önemli bir kesişme alanında yer alıyor. Çin-Pakistan Ekonomik Koridoru (China Pakistan Economic Corridor-CPEC) kapsamında; bir Çin şirketi, Gwadar limanı'nın işletmesini 40 yıllığına satın aldı. İki ülke de bu koridor iş birliğine çok önem veriyor. Hatta geçen dört yıl içinde, Pakistan; Görev Gücü-88 olarak isimlendirilen özel birdeniz gücü kurdu. Bu güçle, Gwadar limanının ve CPEC'le bağlantılı liman projelerinin güvenliğinin sağlanmasının hedeflendiği ifade ediliyor.
Farklı aktörlerin kontrolünde olan bu iki liman arasındaki görünen rekabete karşılık, bir kısım İranlı yetkililer;Çabahar ve Gwadar limanlarının demiryolu ile birbirine bağlanması gerektiği ve Çabahar ile Karaçi limanları arasında bir deniz yolu seferinin de olabileceği görüşündeler.
Peki bu bilgiler, bize neyi anlatıyor?
2018-2019 dönemi İran’ın toplam 21 adet limanının ivme kaybettiği ve toplamda 106 milyon yükleme ve boşaltma yapıldığı belirtiliyor. Örneğin geçen yıl 11 büyük limanında, kapasite kullanımının yüzde 20’de kaldığı ifade ediliyor. Sadece konteyner elleçlemesinde yüzde 38,6’lık bir düşüşün yaşandığı haberleri yer alıyor. Üstelik, bu korona salgını öncesi döneme ait veriler. ABD’nin İran üzerindeki ekonomik baskısı halen devam etmektedir. Ancak, Çabahar bu baskının dışında kalmış görünüyor.
Netice itibarıyla, Hint Okyanusuna açılan ve Afganistan ile diğer bölgelere iştirak sağlayabilecek Çabahar limanı, İran için önemli bir hale geliyor.Üstelik bu liman, körfez içindeki risklerden de uzak bir köşede. Bu limanın ve yaklaşma sularının güvenliğini sağlayacak bir deniz gücüne de ihtiyaç söz konusu. Bu üssün kurulma görevinin Devrim Muhafızlarına verilmesi; askeri görevlerinin yanı sıra, bu grubun yapısal özelliği nedeniyle limanın ekonomik faaliyetleri üzerinde de kontrolün sağlanmasına yardımcı olacağı izlenimini vermektedir.
Ancak bölgede, Pakistan’ın Gwadar limanı bir rakip ve 6 yıl öncesinden başlatılan faaliyetler kapsamında da önde gözüküyor. Pakistan da bu liman için bir deniz gücü kurmuş durumda.
Her iki farklı limanın ortak yönü, diğer ticari merkezlerin dışında Afganistan’ı da kapsayan projeleri öncelemiş olmaları.
Ancak, limanların işletimleri konusunda; İran Hindistan’la, Pakistan ise Çin’le ortak projeler yürütüyor.
Çin ve Hindistan arasında ise, haziran ayı ortalarında sınır anlaşmazlığı nedeniyle kısa süreli bir askeri çatışma yaşandı.
Diğer yandan ise asıl mücadelenin, ABD ve Çin arasında olduğu görülüyor. Çin’in Pakistan açılımına karşı; ABD’nin,İran-Hindistan arasındaki Çabahar limanı iş birliğini desteklediği görünüyor. Üstelik, Afganistan’dan çekilme sürecinde olan ABD; bu ülkeye ekonomik bir destek olabilecek olan bu girişimi, kendi üzerinden de bir yükün alınabileceği bir proje olarak da değerlendirebilir. Bu limanı, şimdilik, bu nedenle de yaptırımlardan muaf tutmuş olabilir. Diğer yandan okyanustaki mücadeleyle birlikte, Çin’in Afganistan’a güneyden de erişiminin önünün kesilmek istenebileceği ihtimalini de dikkate almamız gerekir.
Peki, bütün bu olanların bizi ilgilendiren yönü ne olabilir?
Daha önceki yazılarımda, bölgesel ve parçalı siyasi ve ekonomik iş birliklerinin olacağı yönünde bir öngörüde bulunmuştum. Bunun en tipik iki ayrı örneğini, yazımın başında İran’la ilgili bir haberden yola çıkarak ele almaya çalıştım. Cebelitarık’tan Malakka geçidine kadar uzanan şeritte, belki daha da ötesinde, önümüzdeki dönem buna benzer yapıları görebileceğimizi düşünüyorum. Şu an için Doğu Akdeniz’de de ülkemize karşı hidrokarbon özelinde yürütülen bir kısım uluslararası iş birlikleri ve konsorsiyumların temelinde de bunu görebiliriz. Ancak, bu girişimler büyük ölçekli ve gerçeklikten uzak. Üstelik belirttiğim kuşak üzerinde yer alan ülkelerin ve sorunların birbirinden çok farklı olduğunu düşünürsek; işimiz bir hayli zor gözüküyor. Kıyılarımız uzun ve büyük bir yarımadayız. Ancak bölgemizde tesis edeceğimiz olası dengeler; Cebelitarık’tan başlayan o geniş kuşakla da tutarlı ve senkronik olması gibi bir mecburiyeti ortaya koyabilir. Buna karşılık, siyasi, ekonomik ve askeri gücümüzün sınırlarında dolaştığımız bu günlerde, kuşak alanlardaki kelebek etkisine dikkat etmeliyiz. Bize uzak ve yakın bölgelerdeki kurulan parçalı sistemlerin verilerindeki küçük değişikliklerin, büyük ve öngörülemez sonuçlar doğurabilmesi ihtimaline karşı hazırlıklı olmalıyız.Bu kapsamda Umman Denizi özelinde örnek verdiğim olguların yarattığı riskler, küresel sonuçları olabilecek nitelikte görünüyor.
Kaynaklar:
‘‘Iran building naval base on Indian Ocean, after US tensions’’, The New Arab, 23 Haziran 2020, https://english.alaraby.co.uk/english/news/2020/6/23/iran-building-naval-base-on-indian-ocean (23 Haziran 2020)
‘‘İran, Hint Okyanusu'nda askeri üs kuracak’’, 7Deniz, 22 Haziran 2020, https://www.7deniz.net/haber-iran-hint-okyanusu-nda-askeri-us-kuracak-34370.html (23 Haziran 2020)
‘‘İran Silahlı Kuvvetleri’’, TRMilitary News, https://www.trmilitarynews.com/iran-silahli-kuvvetleri/ (23 Haziran 2020)
‘‘İran'da rejim ve Devrim Muhafızları’’, BBC News, 15 Şubat 2010,https://www.bbc.com/turkce/haberler/2010/02/100215_revolutionaryguards (23 Haziran 2020)
Dursun, Ahmet, ‘‘İran Hint Okyanusu'nun kuzeyinde füze denemesi yaptı’’, Anadolu Ajansı, 18 Haziran 2020, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/iran-hint-okyanusunun-kuzeyinde-fuze-denemesi-yapti/1881191 (23 Haziran 2020)
Kurşun, Muhammet, ‘‘Çabahar Limanı yeni ticaret güzergahı olma yolunda’’, Anadolu Ajansı, 20 Kasım 2018, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/cabahar-limani-yeni-ticaret-guzergahi-olma-yolunda/1316491 (23 Haziran 2020)
‘‘İran’ın Çabahar Limanı Uluslararası TicareteAçılıyor’’, AVİM, 09 Ocak 2019, https://avim.org.tr/tr/Bulten/IRAN-IN-CABAHAR-LIMANI-ULUSLARARASI-TICARETE-ACILIYOR (23 Haziran 2020)
‘‘Hindistan Çabahar Limanı'nı devraldı’’, Vira Haber, 08 Ocak 2019, https://www.virahaber.com/hindistan-cabahar-limaninidevraldi-51600h.htm (23 Haziran 2019)
‘‘53 şirketten Çabahar Limanı'na yatırım hazırlığı’’, IRNA, 03 Mart 2020, https://tr.irna.ir/news/83699420/53-şirketten-Çabahar-Limanı-na-yatırım-hazırlığı (23 Haziran 2020)
‘‘İran'ın küresel kalitedeki limanı: Çabahar’’, IRNA, 14 Haziran 2020, https://tr.irna.ir/news/83821458/İran-ın-küresel-kalitedeki-limanı-Çabahar (23 Haziran 2020)
‘‘Pakistan'ın Yeni Limanı İçin Özel Deniz Gücü Oluşturuldu’’, Haberler.Com, 14 Aralık 2016, https://www.haberler.com/pakistan-in-yeni-limani-icin-ozel-deniz-gucu-9060551-haberi/ (23 Haziran 2020)
‘‘Mekran sahillerinde saklı hazine olarak İran’ın Çabahar limanı’’, IRNA, 24 Aralık 2018, https://tr.irna.ir/news/3662989/Mekran-sahillerinde-saklı-hazine-olarak-İran-ın-Çabahar-limanı (23 Haziran 2020)
Sawhney, Asha, ‘‘ Chabahar Port: Unlocking Afghanistan’s Potential’’, CSIS, https://www.csis.org/chabahar-port-unlocking-afghanistans-potential (23 Haziran 2020)