İran’ın dini lideri Ayetullah Ali Hamaney, 2015 nükleer anlaşmasını canlandırmak istiyorsa ABD'den "söz değil eylem" talep etti. Hamaney, Batılı ülkelerle imzalanan anlaşmada çözüm yolunda ilk adımı atması için yeni Başkan Joe Biden'a meydan okudu.
Hamaney televizyonda yaptığı bir konuşmada, "Pek çok güzel söz ve vaat duyduk, ancak bunlara pratikte uyulmadı ve aksine adımlar atıldı. Sözler ve vaatler işe yaramıyor. Bu sefer diğer taraftan sadece eylem istiyoruz ve biz de harekete geçeceğiz" dedi.
İran, eski Başkan Donald Trump tarafından uygulanan yaptırımları geri çevirmey başlaması için Biden’a gelecek haftaya kadar süre tanıdı. Tahran bu adım atılmazsa, nükleer anlaşmayı ihlal etmek için şimdiye kadarki en büyük adımını atacak ve UAEA müfettişlerinin nükleer tesisleri istedikleri anda aniden denetlemelerine verdikleri izni kaldıracak.
ABD’den ise Tahran’a, anlaşmadaki taahhütlerine zarar verecek adımlardan vazgeçmesi ve kaçınması çağrısı geldi.
Biden, İran'ın yaptırımların kaldırılması karşılığında uranyum zenginleştirme programını frenlemeyi kabul ettiği anlaşmayı geri getirmeyi hedefliyor. Trump, anlaşmanın İran’ın yararına tek taraflı olduğunu öne sürerek yaptırımları yeniden uygulamaya koymuştu.
İran ve ABD, anlaşmayı canlandırmak için ilk adımı kimin atması gerektiği konusunda anlaşmazlığa düşmüş durumda. İran, ABD'nin önce Trump'ın yaptırımlarını kaldırması gerektiğini söylerken, Washington, önce Tahran'ın Trump'ın "maksimum baskı" kampanyasının ardından ihlal etmeye başladığı anlaşmaya uyması gerektiğini savunuyor.
Bu anlaşmazlığa acil diplomatik çözüm arayışında olan Almanya Başbakanı Angela Merkel de İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani ile telefonda görüştü ve anlaşmaya tam uyum için Tahran’ın adım atması talebinde bulundu.
Berlin’den gelen açıklamada Merkel’in Ruhani’ye, ‘‘Güven yaratacak ve diplomatik çözüm şansını arttıracak pozitif işaretlerin artık zamanıdır’’ dediği kaydedildi.
İran, son aylarda anlaşmanın getirdiği kısıtlamaları ihlal etmeyi hızlandırdı ve Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı tarafından yapılan ani denetimlere 23 Şubat'ta son vereceğini duyurdu.
İran'ın beyan ettiği nükleer tesislerin dışında herhangi bir yerde olabilen bu tür denetimler, İran'ın anlaşma kapsamında kabul ettiği UAEA'nın "Ek Protokolü" kapsamında zorunlu. İran’ın 2003 yılında imzaladığı protokol meclis onayından geçmedi.
ABD Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Ned Price ise günlük basın toplantısında, Tahran’ın ani denetimleri sona erdirme planlarının farkında olduklarını söyledi. Price, ‘‘Ortaklarımızla beraber vurguladığımız gibi, İran UAEA’nın güvencelerini etkileyecek bu adımlardan geri adım atmalı ve başka adımlar atmaktan imtina etmeli’’ diye konuştu. Price, diplomasi yolunun açık kalacağını kaydetti.
Çarşamba günü açıklanan bir UAEA raporuna göre İran, gelişmiş daha fazla IR-2m santrifüjünü Natanz'daki yeraltı tesisinde kurmayı planladığı konusunda nükleer kurumu bilgilendirdi. Bu gelişme, Washington üzerinde baskı oluşturacak başka bir hamle olarak yorumlanıyor.
UAEA, 1 Şubat'ta İran'ın Natanz'da ikinci küme IR-2m makinelerini çevrimiçi hale getirdiğini ve iki tane daha kurduğunu bildirdi. 2015 anlaşması, İran'ın yalnızca çok daha az verimli, birinci nesil IR-1 santrifüjlerle uranyum zenginleştirebileceğini öngörüyor.
İran geçen haftalarda Ferda nükleer yeraltı tesisinde, 2015 nükleer anlaşması öncesindeki gibi yüzde 20 oranında uranyum zenginleştirmeye başladı. İran, daha önce yüzde 4,5 oranında uranyum zenginleştiriyordu, ancak bu oran da nükleer anlaşmanın getirdiği yüzde 3,67’lik sınırı ihlal ediyordu. Nükleer silah üretimi için gereken oran ise yüzde 90.
Uranyumun yüksek bölünebilir saflık seviyelerinde rafine edilmesi, nükleer bomba yapımına giden yolun bir parçası. Ancak İran, uranyum zenginleştirme programının yalnızca barışçı enerji amaçlı olduğunu savunuyor.
Fransa Dışişleri Bakanlığı, anlaşmaya imza atan ve Tahran'ı ani teftişleri durdurmamaya çağıran Avrupalı tarafların, Perşembe günü ABD ile konuyu görüşeceklerini açıkladı.
İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani ise, ani denetimleri hafife alıyor. Ruhani, Tahran’ın UAEA ile yapılan sözde Koruma Önlemleri Anlaşması kapsamındaki yükümlülüklere uymaya devam edeceği için ani teftişlerin sona erdirilmesinin "önemli bir adım" olmayacağını söyledi.
Televizyonda yayınlanan kabine toplantısında Ruhani, "Ek Protokol'ün uygulanmasına 23 Şubat'ta son vereceğiz. Artık yürürlükte olan uygulama Koruma Önlemleri Anlaşması’na dayanacak. Ek Protokol, önlemlerin ötesinde bir adımdır" dedi.
İran'ın UAEA elçisi Çarşamba günü yaptığı açıklamada, nükleer dairenin genel müdürü Rafael Grossi'nin işbirliğini azaltma planını görüşmek üzere, Cumartesi günü Tahran'ı ziyaret edeceğini söyledi.