Rusya-Ukrayna savaşı tüm hızıyla devam ederken İstanbul’da taraflarca denizden tahıl sevkiyatını sağlayacak güvenli bir koridorun açılması konusunda anlaşmaya varıldı. Ülkemizin bu konudaki çabaları ve anlaşmanın İstanbul’da yapılması elbette güzel gelişmeler. Ancak tam anlamıyla diplomatik bir başarı olduğunu söylemek için henüz çok erken. Anlaşmanın tam metni henüz yayımlanmadı. Fakat anlaşma süresi olarak belirlenen 120 gün çok şeylere gebe görünüyor. Bunu yaşayarak göreceğiz. Anlaşma gereği İstanbul’da kurulan Müşterek Koordinasyon Merkezi’nin vazifesinin ise Ukrayna'dan ihraç edilecek tahıl ve benzeri gıda ürünlerinin Odesa, Çernomorsk ve Yuzhny limanlarından hareketle, Karadeniz ve Türk Boğazları üzerinden emniyetle denizden nakliyatını sağlayacak tedbirlerin koordinasyonunu sağlamak ve takibini yapmak olarak anlaşılıyor. Sevkiyatın başlayacağı limanların son beş yılda Ukrayna’nın toplam tahıl ihracatının yüzde 65'ini gerçekleştirdiği biliniyor. Bekleyen 20 milyon ton hububatın bir an önce gemilerle transferi gerekiyor. Eylül hasadıyla birlikte 25 milyon ton buğday ve mısır için silolarda yer açılmasının gerekliliğinden bahsediliyor. Her şey yolunda giderse, akabinde diğer parti için belki bir 120 gün daha gerekebilir. Umarım buna gerek kalmaz ve barış sağlanır.
Fakat tuhaf olan şu ki bir kısım Batılı istihbarat servisleri açık kaynaklardan sürekli savaşı önceleyen beyanlarda bulunuyorlar. Üstelik bu açıklamalar bu kurumların başkanları tarafından bizatihi yapılıyor. Bunlara bakılırsa bu savaşın biteceği falan yok. Örneğin İngiliz servisinin başkanı Rusya'nın Ukrayna Savaşı'nda neredeyse sıfırı tükettiğini, ara vermesi durumunda; bunun Ukraynalılara geri vurma fırsatını vereceğini ve savaşı kazanabilecekleri yorumunu yapıyor.
Açıkçası yangına körükle gidiliyor. Tarafların saldırıları da tüm şiddetiyle devam ediyor. Örneğin Ruslar, anlaşmanın hemen sonrasında Odesa limanındaki askeri hedefleri vurdu. Ukrayna karşılık verdi. Durum iyiye gitmiyor. Böyle giderse, tahıl koridorunun ömrü uzun sürmeyebilir.
Ukrayna tarafı daha şimdiden B planından bahsetmeye başladı. Tahılın Tuna Nehri limanları üzerinden sevkiyatı alternatif olarak düşünülüyor. Özellikle İngiliz mahreçli sigorta şirketleri bu konuda ısrarlı görünüyorlar. Aslında bu yöntem bu yıl kısmen denendi. Ancak bu şekilde Tuna Nehri üzerinden gönderilen tahıl istenilen miktara erişemedi. Bir diğer konu da bir kesim tarafından ısrarla Romanya ve Polonya üzerinden sevkiyat meselesi körüklenirken bunun tahıl maliyetine ton başına 100 dolar veya daha fazlasının ilave edilebileceği yönünde hesaplamalar da yapılıyor.
Bu maliyetlerin Ukraynalı çiftçiler tarafından karşılanabilmesi de epey zor görünüyor. Şimdi silolarda bekleyen tahılın dışında tarlalarda yerde ve geçici saklama torbalarında bekletilen ürünlerden bahsediliyor. Bu durum, ürünün kalitesini de etkileyebilecek bir faktör. Bir diğer sorun da savaşın tempo ve şiddeti arttıkça üretim yerlerinden limanlara olan sevkiyatın da zorlaşmaya başlaması ihtimalidir. Ancak öncelikli mesele limanlardaki silolarda bekleyen tahılın bir an önce gemilere yüklenip salimen istenilen yerlere ulaştırılması. Diken üstünde bir durum… Şimdi bu şartlarda bu savaşı körüklemenin bir anlamı var mı? Sadece Ukrayna değil Avrupa ve çevre ülkeler başta olmak üzere herkesin zarar gördüğü ortada.
Ukrayna’nın 2021-2022 aylık ton olarak ihraç ettiği tahılın, buğday-mısır-arpa, yabancı bir kaynaktan alınan grafiğine bakarsak gelinen noktanın hiç de iç açıcı olduğu söylenemez.
Grafik-1: Ocak 2021-Nisan 2022 Ukrayna Aylık Tahıl İhracatı (Ton)
Kaynak: https://www.ifpri.org/blog/russia-ukraine-grain-agreement-what-stake
Grafik kaynağını incelerseniz renkler üzerinden her bir ürünün ihracat tonajını görebilirsiniz. Grafikte yer almayan Nisan 2022 sonrasında ise sevkiyatın mayıs ayında yaklaşık 1,5 milyon tona ve haziran ayında ise 2 milyon tona ulaşabildiği bildiriliyor. Şimdilik işin görünen arz kısmı böyle…
Batı bu koridor konusunda Rus taahhütlerine güvenmiyor. Ancak Rusya ve Ukrayna tarafının, farklı nedenlerle de olsa bu koridorun selametine diğer tüm taraflardan daha fazla ihtiyacı olabileceğini düşünüyorum. Çünkü bu işin bir de talep tarafı var. Koridorun gecikmesi ya da bir sıkıntı çıkması durumunda; talep tercihleri, değişime sebebiyet verebilir mi?
Grafik-2: 2016-2021 Ortalama Küresel Tahıl Üretim Oranları
Kaynak: https://www.fao.org/3/cb9013en/cb9013en.pdf
Çünkü talebi kısmen de olsa karşılayabilecek rakipler var. Bu kapsamda rekabet ön plana çıkıyor. Örneğin Bulgaristan ve Romanya ile Kanada ve Arjantin, üretim hacimleri daha alt sıralarda olsalar da hububat temininde, yeni rakipler olarak kendini göstermeye başladı. Bu ülkeler Afrika ve Güney Amerika pazarında etkili olmaya başladılar. Daha şimdiden Mısır, Aralık 2021'de Ukrayna'dan sipariş ettiği 240 bin ton buğdayın satın alma sözleşmelerini feshetti. Arka planda, Rus Dışişleri Bakanının Mısır ziyareti görünüyor olsa da Mısır’a tahıl temininde Bulgaristan’ın Rusya ve Ukrayna’nın yerini aldığı iddia ediliyor. Bazı açık kaynaklarda, Rusya’nın ihracat vergisi koyması ile Ukrayna savaşının taleplerin başka yönlere doğru çevrilmesine neden olduğu belirtiliyor.
Bir diğer mesele de gemi şirketlerinin yüksek risk nedeniyle muhatap kalacakları sigorta karşılıkları. Güvensizlik ve belirsizlikler karşısında hem gemi hem de personel bulma açısından sıkıntılar doğabileceği yönünde tahminler yapılıyor. Kara ve deniz ulaşım yollarında sıkıntılar baş gösterirse belki ancak şimdilik bunun bazı Batılı kaynaklar tarafından özellikle öne sürüldüğü kanaatindeyim. Nitekim Sierra Leone bayraklı Razoni isimli gemi 26,5 bin ton mısırı Lübnan’ın Tripoli limanına götürmek üzere 01 Ağustos’ta Odesa’dan hareket etti.
Bir kısım yabancı açık kaynaklarda, bu konuda kafa karıştırıcı bilgiler var. Bunlara güvenip yorum yapmak da hatalı olabilir. Başlangıçta sadece Ukrayna bayraklı gemilerin geçeceği yönünde bilgiler vardı. Bunlar devlet gemileri de olabilir. Bizim açık kaynaklarımızda ise farklı bilgiler var. Diğer yandan, birkaç gün önce, bayrakları belirtilmemiş olsa da teyit gerektirmekle birlikte; 6 adet dökme yük gemisinin Odesa’da, 13 adedinin Chornomorsk’ta ve 3 adedinin ise Yuzhny limanında olduğu iddia ediliyordu. 30 Temmuz’da ise kaynaklar Odesa’da 16 geminin varlığından bahsediyordu. Bunların bayraklarının, sayılarının ve ne kadarının seyre hazır olduğunu bilmek tabi ki şimdilik mümkün değil. Sefere çıkan Razoni ve sonrasına bakıp yorum yapmak en doğrusu…
Netice itibarıyla, koridor çare olacak mı? Resmî açıklamalara bakılırsa, koridor Ukrayna’nın belirlediği rotalar üzerinde olacak. Mayın temizleme ihtiyacı olursa taraflarca mutabık kalınacak şekilde planlama yapılacağı söyleniyor. Yani ilk etapta mayın avlama/tarama harekâtı yapılmayacak diye anlaşılıyor. Peki öyle olursa gemilerin mayınlara karşı güvenliği nasıl sağlanacak? Gemileri, mayın sahalarının dışında kaldığı bilinen temiz sularda belirlenecek rotalardan geçirebilirler. Teknik olarak buna ‘‘Rotalama’’ adını veriyoruz. Gemiler bu rotalarda rehber bir harp gemisi eşliğinde geçer. Ancak her halükârda öncesinde yine de bir arama harekâtına ihtiyaç olabileceğini düşünüyorum. Çünkü, Odesa’dan bu hafta sevkiyatlar başlasa da yabancı kaynaklarda üç limandan yapılacak sevkiyatlar en erken iki haftaya ihtiyaç olduğu bildiriliyor.
Bu bilgi doğru ise o takdirde hazırlık süreçleri dahilinde belirlenecek rota bacaklarında belki bir arama harekâtı yapılabilir. Belki de Odesa’dan kalkan ilk geminin öncesi yapılmıştır. Tabi Ukrayna’nın elinde tarama gemisi kalmışsa… Ancak arz kapasitesi, bu çabalara bağlı olacaktır.
Peki bir terslik olursa ne olacak? Bu sorunun cevabı, tersliğin ne ile alakalı olduğuna bağlı olarak değişebilir. Çünkü tüm dikkatler denizdeki mayın tehdidine odaklanmış durumda. Ancak, limanlara erişim hatlarında, limanlarda, riskli sulardan geçişlerde ya da açıklardaki kontrol noktaları olarak belirlenen mevkilerde; mayın tehlikesinin yanı sıra beklenmedik bir sabotaj, saldırı ya da harp kaçağı bir malzemenin tespiti durumlarıyla karşılaşılabilir. O takdirde ilgili tarafların her safhada çıkabilecek sorunları süratle çözmeleri gerekiyor.
Uluslararası sularda ya da her halükârda karasularımıza girdikleri anda bu gemilerin bizim kontrolümüz altına gireceklerini düşünüyorum. Bu safhaya salimen gelinmesini müteakip sonrası için bir sorun çıkmayacaktır.
Netice itibarıyla, bir kısım güçler arasındaki asıl mücadelenin; pek çok yerde, güvenlik ve harekât alanının şekillendirilmesi kapsamında sürdüğünü görüyoruz. Bu şekillendirme çabaları, siyaset ve ekonominin güncel akışı ile dengelerin değişmesine sebebiyet veriyor. Diğer yandan, savaşın devamını körükleyen açıklamalar ve savaş bölgesine gönderilen silahlar ile bu bölgeden dünyaya sevk edilmeye çalışılan tahıl ilginç bir tezat teşkil ediyor. İçeride kan ve barut harmanlanırken dışarısı için sevk edilmeyi bekleyen tahıl; bir tarafa ekonomik kazanç ve Afrika’da özellikle Sudan, Nijerya, Tanzanya ve Kenya gibi ülkelere de ümit olarak duruyor.
Ancak, Karadeniz’deki güvenlik paradigmalarını bozmaya yönelik her çaba; tahıl özelinde, deniz ticareti piyasasının arz ve talebi kontrol eden kısa döngüsündeki ‘‘düşüş, dip, toparlanma ve zirve aşamaları’’ arasındaki süreyi de uzatacaktır. Bu anlamda güvenlik ve ekonominin yıpratılması; Karadeniz’deki tüm kıyıdaşları etkileyecek ve Montrö Sözleşmesini de iğdiş edip sonu belirsiz şekillendirmelerin yolunu açabilecektir. Buna çok dikkat etmeliyiz.
Bu kapsamda tahıl koridoru güzel bir girişim. Ancak kontrolümüz dışında gelişebilecek olaylar için de her anlamda hazır olmalıyız.
Kaynaklar:
Öğütcen, Büşra Selvi, ‘‘MI6 Başkanı Moore, Rusya'nın Ukrayna savaşında "neredeyse sıfırı tükettiğini" düşünüyor’’, Anadolu Ajansı AA, 21 Temmuz 2022, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/mi6-baskani-moore-rusyanin-ukrayna-savasinda-neredeyse-sifiri-tukettigini-dusunuyor/2642887 (Son Erişim Tarihi: 23 Temmuz 2022)
‘‘CIA Başkanı Burns: Ukrayna savaşında yaklaşık 15 bin Rus askeri öldü’’, BBC News Türkçe, 21 Temmuz 2022, https://www.bbc.com/turkce/articles/c1wz8v363d2o (Son Erişim Tarihi: 23 Temmuz 2022)
Glauber, Joseph, Laborde, David, ‘‘The Russia-Ukraine grain agreement: What is at stake?’’, International Food Policy Research Institute IFPRI, 27 Temmuz 2022, https://www.ifpri.org/blog/russia-ukraine-grain-agreement-what-stake (Son Erişim Tarihi: 27 Temmuz 2022)
‘‘The Importance of Ukraine and The Russian Federation for Global Agricultural Markets and The Risks Associated with The War in Ukraine’’, Food and Agriculture Organization of The United Nations FAO, 10 Haziran 2022, https://www.fao.org/3/cb9013en/cb9013en.pdf (Son Erişim Tarihi: 31 Temmuz 2022)
‘‘Ukrayna'dan saldırı sonrası tahıl sevkiyatı uyarısı’’, Bloomberg, 24 Temmuz 2022, https://www.bloomberght.com/ukrayna-dan-saldiri-sonrasi-tahil-sevkiyati-uyarisi-2311327 (So Erişim Tarihi: 24 Temmuz 2022)
Chambers, Sam, ‘‘Shipping waits for answers out of the Black Sea’’, Splash247, 28 Temmuz 2022, https://splash247.com/shipping-waits-for-answers-out-of-the-black-sea/ (Son Erişim Tarihi: 28 Temmuz 2022)
‘‘Tahıl sevkiyatının üssü İstanbul... Dışişleri Bakanı Çavuşoğlu: Engellemek istediler ama biz başardık’’, Akşam Gazetesi, 28 Temmuz 2022, https://www.aksam.com.tr/guncel/tahil-sevkiyatinin-ussu-istanbul-disisleri-bakani-cavusoglu-engellemek-istediler-ama-biz-basardik/haber-1290680 (Son Erişim Tarihi: 28 Temmuz 2022)
‘‘Mısır, Ukrayna'dan sipariş ettiği tahılları iptal etti: Rusya'dan açıklama geldi’’, Haber Global, 28 Temmuz 2022, https://haberglobal.com.tr/ekonomi/misir-ukraynadan-siparis-ettigi-tahillari-iptal-etti-rusyadan-aciklama-geldi-191496 (Son Erişim Tarihi: 28 Temmuz 2022)
‘‘Ukrayna’nın tahılı gitmeye hazır. Ama gemiler öyle değil. Neden? Niye? Risk’’, Haber Ortası, 27 Temmuz 2022, https://haberortasi.com/ukraynanin-tahili-gitmeye-hazir-ama-gemiler-oyle-degil-neden-niye-risk/ (Son Erişim Tarihi: 28 Temmuz 2022)
‘‘Sixteen ships loaded with grain ready to leave Ukraine’s Odesa’’, AlJazeera, 30 Temmuz 2022, https://www.aljazeera.com/news/2022/7/30/several-ships-loaded-with-grain-ready-to-leave-ukraines-odesa (Son Erişim Tarihi: 30 Temmuz 2022)
‘‘IMO welcomes first ship departure under Black Sea Grain Initiative’’, International Maritime Organization IMO, 01 Ağustos 2022, https://www.imo.org/en/MediaCentre/Pages/WhatsNew-1738.aspx (En Son Erişim Tarihi:02 Ağustos 2022)
Küçük, Evrim, ‘‘Vergiler, buğday ihracat haritasını değiştirdi’’, Dünya Gazetesi, 23 Kasım 2021, https://www.dunya.com/emtia/vergiler-bugday-ihracat-haritasini-degistirdi-haberi-640586 (En Son Erişim Tarihi:25 Temmuz 2022)
Sihlobo, Wandile, ‘‘What Does the Black Sea Grain Agreement Mean for Africa?’’, The Maritime Executive, 24 Temmuz 2022, https://maritime-executive.com/editorials/what-does-the-black-sea-grain-agreement-mean-for-africa (En Son Erişim Tarihi:25 Temmuz 2022)
Güneş, Cihan, Dr., ‘’19.Yüzyılda Karadeniz Ticareti, Kurumlar ve Organizasyon’’, sayfa 22, Eflatun Yayıncılık, 1.Basım, Mart 2021, İstanbul.