Afganistan’da Taliban’ın Kabil’e girip yönetimi ele geçirmesi oldukça vahim sonuçlara yol açıyor. ABD’nin çekileceğini açıklaması üzerine meydana gelen olaylar dünyayı önemli ölçüde etkileyecek cinsten. Bu geri çekilme neden yaşandı? ABD’nin her şeye muktedir olduğu varsayımından hareket edenler; geri çekilmenin bir mizansen olduğu ve ABD’nin başka planları bulunduğu teorisini öne sürüyorlar. Şimdilik güçlü oldukları aşikâr ve çekilseler de bölgedeki aktörlerle yeniden farklı bir temas arayışı içinde olacakları muhakkak. Ama böyle bile olsa bütün bunlar çekilmenin nedenlerini görünürde tam olarak açıklamıyor. Ancak geriye dönüp bir açık kaynak taraması yaptığınızda, ABD’nin uzun bir süredir Afganistan görevini sorguladığını görürsünüz. Örneğin 2019 yılının sonunda The Washington Post’da yayımlanan bir haber son derece ilginç. Haberde, 2015 yılı itibarıyla bu konuda sivil asker üst düzey toplam 400 kişiyle yapılan görüşmenin resmi tutanaklarının bir kısmının yayımlandığı görülüyor. Buna göre birçok yetkilinin ifadelerinden, Afganistan’a girişin hedef ve maksadında bile devlet kurumları arasında tam olarak bir mutabakatın sağlanamadığı anlaşılıyor. Herkes birbirini suçluyor. Demek ki uzun bir süredir ortak bir noktada buluşulamamış. Coğrafyası, toplumsal yaşamı ve demografik yapısı karışık bir ülkeye girmeden önce çok iyi bir tahlil yapılması gerekirdi.
Diğer yandan bu çekilme sonrasında Çin’in göstereceği hareket tarzı son derece önemli. Yeni ve sürpriz bir hamle bu defa Pasifik’ten gelebilir. Bu, bir kısım Batı kaynaklarında dillendirilen bir husus halini aldı. Bu durum, ABD’yi Pasifik’te boşa çıkaracak ya da zorda bırakacak bir oyunun kurulması ihtimalini ortaya koyuyor. Bu anlamda oyunun temposu çok önemli. Temponun aşırı hızlanması Çin’e de zarar verebilir. Böyle bir ihtimalde, kontrollü sürat ve makul zaman aralıklarını tercih edeceklerini düşünüyorum. ABD’nin planlama yeteneklerindeki zafiyeti açıkça gördüler. Toparlanma fırsatı vermek istemeyeceklerdir. ABD’nin çekilmesinin yarattığı Afgan trajedisinin gösterimi, özellikle sosyal medya üzerinden tüm hızıyla devam ediyor.
Bu perspektiften bakıldığında; Pasifik’in sinir uçlarında yaratılacak yeni ve farklı bir insani trajedi ise Amerikan prestiji üzerinde daha da zedeleyici olabilir. Örneğin ABD’ye güvenen ülkelerden Tayvan’da, Çin’in ayrılıkçı olarak gördüğü kimi siyasi gruplar üzerinde yaşanabilecek bir provokasyon; ABD’nin göze alamayacağı bir kumar ortamını doğurabilir. Tayvan bir Afganistan değil elbette. Ancak, Afganistan’da planlama hatalarına düşenlerin; Tayvan’da Çin’le birebir karşılaşma ihtimalini göze alabileceklerini oldukça şüpheli görüyorum.
Bütün bunlar şahsi tahminlerin ötesine geçmemekle birlikte, yaşanan olgular ve sonrası ihtimaller başka sıkıntıları da getirebilecektir. Mesela daha şimdiden Pasifik’teki bazı tedarik zincirlerinin ve ticari rotaların ne gibi değişikliklere maruz kalabileceği tartışılıyor. Örneğin Afganistan özelinde iki liman çekişiyordu. Biri Hindistan destekli işletilen İran’ın Cabahar limanı. Diğeri ise Çin destekli işletilen Pakistan’ın Gwadar limanı. Taliban’ın Kabil’e girmesiyle birlikte, iki liman arasındaki rekabetin ibresi Gwadar’a doğru dönecek şeklinde bir beklenti söz konusu. Ancak her iki limanın sahipleri ve işletmecileri, birbirleriyle rakip ve paydaş olarak, Afganistan’a gözlerini dikmiş durumdalar. Bunların ABD’ye olan farklı tavırları; sorunları başka bir noktaya taşıyabilir mi? Paydaşlık oranı artarsa, ABD’nin işi iyice zorlaşabilir. Böyle bir ihtimal var ancak; Rusya ile birlikte bu ülkelerin Taliban’la bir mutabakatta buluşmaları da ne kadar gerçekçi ve sürdürülebilir olur?
ABD’nin ricatı Çin’i Afgan bataklığına çekmek üzerine diyenler de var. Geri çekilmenin tek gerekçesinin bu olduğunu düşünmüyorum. Üstelik Çin, ordusunu Afganistan’a sokmadı. Sokmadı ama Çin içlerine sarkacak bir tehlike de kapıda olabilir. O nedenle bazı kaynaklar Çin’in Taliban konusunda temkinli olduğunu belirtiyor. Batı sınırlarının ötesinde aşırı dinci bir grubun el koyduğu Afganistan’dan bir kısım fundamentalist akımların Çin içlerine yayılması ihtimali söz konusu. Batı destekli de olsa bunları dengeleyebilecek diğer bazı gruplar da şimdilik yok.
Netice itibarıyla, Taliban’a yakın dünyadan uzak bir Afganistan’ın geleceğini kestirmek oldukça zor. Afgan halkının çektikleri maalesef kimsenin umurunda değil. İlgili tarafların ise kafaları karışık ancak Afganistan’ın maden zenginliklerine de gözlerini dikmiş durumdalar. Değil Taliban’la şeytanla bile pazarlığa oturabilirler. ABD’nin bile zorlandığı bu karışık etnik yapı içerisinde, taraflarca; muhatabın teke inmesine yardımcı olmak için Taliban dışındaki grupların, mümkün olduğunca, ülke dışına göçü özellikle isteniyor olabilir.
Bunların büyük bir kısmının Türkiye’de kalması ise ülkemiz için ekonomik, güvenlik ve sosyal problemlerin daha da büyümesine neden olacaktır. Bunu kaldıracak durumda değiliz. Uluslararası insani yardım faaliyetlerine iştirak etmeye evet ancak, sonu belirsiz bir misafirliğe de maalesef dur dememiz gerekiyor. Üstelik Afganistan’daki meselelerin Pasifik’teki güç mücadelesine olası kayışı sonrasında, verilen sözlerin tamamıyla unutulabileceğini düşünmeliyiz. Dünyanın sorunları ağırlaşıyor ve bizleri zor günler bekliyor. Belki bir yol vardır ama görüleceği üzere her yerde tuzak…
Selametle...
Kaynaklar:
Whitlock, Craig, Shapiro, Leslie, Emamdjomeh, Armand, ‘‘A Secret History of The War’’, The Washington Post, 09 Aralık 2019, https://theconversation.com/the-us-withdraws-from-afghanistan-after-20-years-of-war-4-questions-about-this-historic-moment-164300 (22 Ağustos 2021)
Bag, Mustafa, ‘‘Çin'in parçası olmayacağız ve birleşme kaçınılmaz: Çin ile Tayvan arasında sert tartışma’’, Euronews, 20 Mayıs 2020, https://tr.euronews.com/2020/05/20/cin-in-parcas-olmayacag-z-ve-birlesme-kac-n-lmaz-cin-ile-tayvan-aras-nda-sert-tart-sma (24 Ağustos 2021)
Chambers, Sam, ‘‘How the Taliban takeover in landlocked Afghanistan will change shipping patterns’’, Splash247, 16 Ağustos 2021, https://splash247.com/how-the-taliban-takeover-in-landlocked-afghanistan-will-change-shipping-patterns/ (24 Ağustos 2021)
Feng, Emily, Ruwitch, John, ‘‘Here's What A Taliban-Controlled Afghanistan May Mean For China’’, npr, 23 Ağustos 2021, https://www.npr.org/2021/08/23/1029622154/heres-what-a-taliban-controlled-afghanistan-may-mean-for-china (24 Ağustos 2021)