Prof. Dr. Cengiz Tomar, Türk Devletleri Teşkilatının (TDT) kuruluş yıl dönümünde, Zengezur Koridoru'nun açılmasının Türk devletleri arasındaki işbirliğine olası etkilerini AA Analiz için kaleme aldı.
***
Türk devletlerinin bağımsızlıklarını elde etmelerinin üzerinden 30 yıl geçmesine rağmen çok kısa süre zarfında TDT'yi kurabilmiş olmaları büyük bir başarı hikayesi. Bu başarının taçlandırılabilmesi ve Türk dünyası arasında kesintisiz kara yolu bağlantısının tesis edilmesi Zengezur Koridoru'nun açılmasıyla yakından alakalı. Özellikle Türkiye’nin son yıllarda Ermeni işgali altındaki Karabağ’ın Azerbaycan tarafından kurtarılmasına sınırsız desteği ve iki devletin siyasi ve askeri alanda adeta tek bir devlet gibi işbirliği yapması, Orta Asya'daki Türk cumhuriyetlerini de yakından etkiledi. Rusya’nın eski Sovyet cumhuriyetlerinden Ukrayna’ya savaş açması da Türk devletleri arasındaki işbirliğinin ivmesini hızlandırdı. 21. yüzyılda ekonominin ağırlık merkezinin Asya’ya kayması, Kovid-19 salgını nedeniyle özellikle Çin’le bağlantılı tedarik zincirinin bozulması ve ekonomik kriz nedeniyle tüm dünyada enflasyonun yükselmesi, lojistik ve taşımacılık fiyatlarının çok artması, doğu-batı yönünde modern ipek ve baharat yollarının yeniden tesis edilmek istenmesi bu süreci hızlandıran uluslararası faktörlerden. En son G20 Liderler Zirvesi'nde Çin, Türk dünyası ve Türkiye’nin dışarıda bırakıldığı Hindistan-Orta Doğu-Avrupa Ekonomik Koridoru Projesi'nin gündeme getirilmesi de koridor savaşlarında Zengezur’u Türk dünyası için önemli kılıyor. Bununla birlikte Azerbaycan’ın Karabağ’daki son operasyonunun koridorla ilgili güvenlik endişelerine son verdiği söylenebilir.
Kovid-19 salgını sonrası dünyada meydana gelen ekonomik kriz, Rusya'nın Ukrayna'ya saldırması ve Rusya’ya uygulanan yaptırımlar neticesinde Çin ve Orta Asya’dan Avrupa’ya uzanan Kuzey Koridoru kapanmıştı. Daha güneyde Afganistan ve İran üzerinden açılabilecek Güney Koridoru ise istikrarlı değil. Zengezur Koridoru'nun açılmasıyla Hazar geçişiyle Kazakistan-Azerbaycan arasında bağlantıyı sağlayan Orta Koridor karadan geçilebilecek ve aradaki mesafe çok daha kısalacak. Bu bağlantı şu anda Gürcistan üzerinden sağlanıyor. Koridorun açılması, son dönemlerde lojistik ve taşıma maliyetlerinin çok arttığı düşünülürse, uluslararası ticaret ve dünya ekonomisi için önemli bir fırsat sunacak. Bu, aynı zamanda Nahçıvan-Azerbaycan kara bağlantısını da sağlayacak.
Zengezur'un ekonomik etkisi
Zengezur Koridoru'nun Türk cumhuriyetleri ile Türkiye bağlantısı hususunda en önemli etkisi ekonomik manada olacaktır. Son TDT zirvelerinde alınan kararlara bakıldığında, en kritik maddelerin, üye ülkeler arasında iktisadi bağların güçlendirilmesiyle ilgili olduğu çok açık. Özellikle Türk Yatırım Fonu'nun kurulması Zengezur bağlantısıyla daha da anlam kazanacak. Üye ülkeler arasında alınan kararlara bakıldığında iktisadi işbirliğinin ve ticaret hacminin artırılması, Hazar Geçişli Uluslararası Doğu-Batı Orta Koridoru ve Modern İpek Yolu'nun ihyası ile ilgi maddeler önem taşıyor. Kazakistan bu koridorun önemli kavşaklarından Türkistan’ı son dönemde önemli bir merkez haline getirdiği gibi “TURANSEZ” adında bir ekonomik serbest bölge kuruyor.
Türkiye ile Türk cumhuriyetleri arasındaki bugüne kadar en önemli problemlerden olan gümrük prosedürlerinin basitleştirilmesi ve bu koridorda taşımacılığın kolaylaştırılması için "Türk Devletleri Teşkilatı Üye Ülkeleri Arasında Uluslararası Kombine Yük Taşımacılığı Anlaşması"na da son şekli verildi. Zira daha önce uluslararası taşımacılık yapan kara yolu araçlarına ülkelerin koydukları kotalar sıklıkla probleme yol açıyordu. Bunların yanı sıra Zengezur Koridoru'nun Hazar Geçişli Uluslararası Doğu-Batı Orta Koridoru'na entegre edilmesi yönünde Azerbaycan’ın çabalarının desteklenmesi de üye ülkelerin aldıkları kararlardan. Zira günümüzde Orta Koridor hem kara hem demir yolu hatları açısından Gürcistan üzerinden geçiyor. Şayet Zengezur Koridoru açılırsa Orta Koridor'da hem alternatif bir rota olarak yolu kısaltacak hem de Türk dünyası arasında kesintisiz bir kara yolu bağlantısı kurulacaktır. Zaten Türkiye yurt içinde özellikle Avrupa’ya geçen kara ve demir yolu hatlarını özellikle İstanbul Boğazı'nda inşa etmiş durumda.
İşbirliği ve refah
Türk dünyasının ortak tarih ve kültürün yanı sıra TDT zirvelerinde alınan kararların ekonomi üzerine yoğunlaşması 2. Dünya Savaşı'nın ardından Avrupa Ekonomik Topluluğunun (AET) kuruluşuyla oldukça benzeşiyor. Dünya siyasetine genel bir bakış attığımızda, aslında “Dünya 5'ten büyüktür” mottosuyla sembolleştiği gibi TDT; küresel rekabette ABD, Avrupa ülkeleri, Rusya ve Çin gibi ülkelerin kurdukları NATO, Avrupa Birliği (AB) ve Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) gibi uluslararası kuruluşlara alternatif bir güç olarak ortaya çıkabilir.
Türk dünyasının, Orta Asya Türk devletlerinin nüfus trendleri de göz önüne alındığında 300 milyonluk bir pazara, 1,5 trilyon dolarlık bir ekonomiye, 500 milyar doları aşan ticaret ve 250 milyar dolarlık bir yatırım hacmine sahip olması da önemli bir ekonomik potansiyele işaret ediyor. Türk devletlerinin hammadde ve üretim çeşitliliği ve her ülkenin yek diğerine ihtiyaç duyması bu işbirliğini zaruri kılıyor. Turizm, eğitim, sanayi, inşaat, hizmet sektörü, makine imalatı ve savunma teknolojileri açısından Türkiye’nin gelişmişliği ve insan gücü, Azerbaycan ve Kazakistan ile henüz üye olmayan Türkmenistan’ın petrol, doğal gaz ve ham madde zenginliği, Özbekistan’ın tarım ve turizm alanındaki potansiyeli, Kırgızistan turizm potansiyeli ve su zenginliği birbirini tamamlar nitelikte.
Geçen yıl yapılan TDT Semerkant Zirvesi'nde de üye ülkeler arasındaki ticaret hacminin genişletilebilmesi için gümrük ve lojistik işlemlerinin hızlandırılarak sınır geçişlerinin kolaylaştırılması, kotaların kaldırılması, dijital ekonomiye geçilmesi ve yük taşımacılığı anlaşmasıyla kara, deniz, hava ve demir yolu ağının geliştirilmesinin önemine vurgu yapılıyor. Özellikle Zengezur Koridoru'nun yakın zamanda açılabilmesi için "Bakü-Tiflis-Kars" demir yolu hattının kapasitesinin artırılması, Avrupa ile Asya arasındaki ulaşım hatlarının bağlantılarının kurulması ve çeşitlendirilmesi ile "Özbekistan-Kırgızistan-Çin" ve "Tirmiz-Mezar-ı Şerif-Kabil-Peşaver" demir yolu hatlarının projelerinin hayata geçirilmesi önem arz ediyor.
Şayet Türk dünyası Zengezur Koridoru dahil zirvelerde vurgulanan 2040 vizyonunu gerçekleştirebilirse 21. yüzyıl bir Türk Yüzyılı olabilir.