Doğu Akdeniz'de Fransa ve Türkiye'nin rekabetini, Washington Yakın Doğu Politikası Enstitüsü Tarihsel Analiz ve Çatışma Araştırma Merkezi'nden Soner Çağatay analiz etti. Çağatay'a göre, Macron, Haziran 2020'de Türkiye ve Erdoğan'ı Doğu Akdeniz ve Libya'da “tehlikeli bir oyun oynamakla” suçlamaktan geri durmadı ve Türkiye'ye Ankara'nın AB'ye katılma şansı olmadığını söylemeye devam etti. Bunun sonrasında da, Fransa, AB yaptırımları için fırsat kollayacak.
Çatışma bölgeleri, laiklik ve bölgesel etki alanları hakkındaki keskin görüş ayrılıkları göz önüne alındığında, iki devlet hızla NATO’nun bir sonraki diplomatik etkin noktası haline geliyor.
Paris'in Türk donanmasının Haziran 2020'de Libya açıklarında bir Fransız gemisini "aydınlattığını" iddia ettiği son basında çıkan haberler, NATO ittifakı içinde izlenecek parlama noktasının Türkiye ile ABD değil, Ankara ile Paris olduğunu öne sürüyor. Türk-Fransız bağları, Osmanlı Sultanı I. Süleyman ve Fransız Kralı I. François'nın 1536'da ittifak kurduğu 16. yüzyıla kadar uzanıyor. Fransa, Türkiye’nin en eski Avrupalı dostu, ancak ikili ilişkiler iniş ve çıkışları gördü, en son Suriye’de. Aslında bugün Türkiye ve Fransa, Suriye ve Libya iç savaşları, gelişen Doğu Akdeniz stratejik ortamı ve son olarak Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron ve Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın muhalif görüşleri ile ilgili konulara odaklanan derinleşen bir rekabet içinde kilitli durumdalar.
Bölgesel Meseleler Üzerine
IŞİD'in yükselişinin ardından Fransa, o ülkeden kaynaklanan cihatçı tehdide karşı koymak için Suriye'deki Kürt Halkı Koruma Güçleri (YPG) ile güçlü bağlar kurdu. YPG, Paris dahil Ankara ve NATO üye devletleri tarafından terör örgütü olarak belirlenen Kürdistan İşçi Partisi'nin (PKK) Suriye kolu ve bu nedenle Fransız-YPG ilişkisi Ankara'yı büyük ölçüde rahatsız ediyor. Dahası, Türkiye'nin YPG'yi baltalamak için Suriye'ye yaptığı son saldırılar Paris'i kızdırdı, bu da Türkiye'nin bu hamlelerine karşı çıkıyor çünkü YPG'yi bazı güçleri IŞİD ile savaşmaktan uzaklaştırmaya zorladılar. Ankara, Paris'in Suriye'deki PKK ailesinden gelen tehdide karşı Türkiye'ye yardım etmemekle birlikte IŞİD tehdidine odaklanmasını istemesinden rahatsız. Ankara’nın daha fazla dehşete düşmesine karşın, Türkiye’nin kilit NATO müttefikleri arasında Paris, Suriye’deki YPG ile en güçlü ve en görünür bağlara sahip ülke.
Libya’nın iç savaşındaki farklılıklar iki ülke arasındaki gerilimleri artırdı. Libya 2014'te iç savaşa girdiğinde, Erdoğan desteğini, doğuda General Khalifa Hafter liderliğindeki "Onur Koalisyonu" na karşı çıkan, Trablus'un batı merkezli "Şafak Koalisyonu" ndaki esas olarak siyasi İslamcı hiziplerin arkasına attı. Libya Ulusal Ordusu (LNA) olarak da bilinir.
HAFTER'E MISIR VE EMİRATİ DESTEĞİ
Mısır Cumhurbaşkanı Abdülfettah el-Sisi ve müttefiki Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Mısır'ın bitişiğinde Libya'da siyasi İslam'ın yükselişinden endişe duyuyor ve Erdoğan'ı baltalamak için çabucak Hafter'in güçlerine yardım ettiler. Türkiye, Libya’nın Ulusal Mutabakat Hükümeti (GNA) olarak da bilinen, Libya’nın Trablus merkezli ve uluslararası alanda tanınan hükümetine insansız hava araçları dahil silahlar sağlayarak bu hamlelere karşı koymaya çalıştı. Ankara’nın Libya politikasının temel bir itici gücü var: Türkiye, Libya’da Kaddafi dönemi borcunu toplamak istiyor - toplam milyarlarca dolar - ve bu savaştan zarar görmüş ancak petrol zengini ülkede yeni ve kazançlı inşaat sözleşmelerine erişim sağlamak istiyor.
Bu pastadan büyük bir dilim almak isteyen Fransa'ya da girin. Buna göre, para, sözleşmeler ve nüfuz için yarışan (Türkiye'nin Libya'da bir askeri üs kurduğu bildiriliyor), Ankara ve Paris karşıt tarafları destekliyor. Ancak Ankara’nın Libya’daki savaş alanında Hafter’in güçlerini UMH’ye askeri destek vererek Trablus’tan uzaklaştıran başarısı Paris’i üzdü. Buna karşılık Fransa, Libya'daki ortaklığını Türkiye’nin bölgesel muhalifleri olan Mısır ve BAE ile pekiştirmeye karar verdi.
Türkiye cumhurbaşkanı Erdoğan ile Mısırlı homologu Abdül Fettah el-Sisi arasındaki düşmanlık, Fransa'ya Libya'ya bir giriş kapısı sağladı. Basitçe söylemek gerekirse Erdoğan, Libya'da Sisi'yi ve Sisi Erdoğan'ı aşağılamak istiyor. Bunun nedeni, bu iki cumhurbaşkanının birbirlerinin aynadaki düşmanı olmalarıdır: Erdoğan, laik generalleri hapse atan siyasi İslamcıdır ve Sisi, siyasi İslamcıları hapse atan laik (dindar olsa da) generaldir.
Dahası Erdoğan, Libya'da, Ankara’nın diğer Orta Doğu düşmanı BAE’yi de baltalamak istiyor, Sisi’yi ve Hafter’i destekleyen ve çoğu zaman ABD Başkenti’nde ve tüm dünyada Türkiye karşıtı muhalefeti desteklemede kilit bir rol oynuyor. Libya'daki Emirlik ve Mısır konumları, tarihsel olarak güçlü olan Franco-BAE bağlarını ve Fransız-Mısır bağlarını Libya'da yeni bir Türk karşıtı eksen etrafında sağlamlaştırdı. Son zamanlarda, Fransız-Türk rekabeti, Libya ile Türkiye arasında uzanan Akdeniz'in bu kısmındaki yeni stratejik ortamdan yararlanarak Doğu Akdeniz'e komşu oldu.
BÖLGESEL MUAFİYETİN ANKARA'YA MONTAJI
Türkiye-İsrail ilişkilerinin 2010 yılında kopmasından ve Erdoğan'ın Arap ayaklanmaları sırasında, özellikle Mısır ile ilgili bölgesel politika yanlış hesaplamalarının ardından, Türkiye kendisini Doğu Akdeniz'de giderek daha fazla izole buldu. Buna göre Ankara şu anda Doğu Akdeniz'de, özellikle Kıbrıs, Mısır, Yunanistan ve İsrail olmak üzere eski ve yeni düşmanlardan oluşan yeni bir koalisyonla karşı karşıya. Bu devletlerle soğuktan düşmanca ilişkileri göz önüne alındığında, Ankara, ortak diplomatik, enerji ve askeri girişimler de dahil olmak üzere stratejik işbirliğinde bir araya gelme hızından endişe duyuyor. Örneğin, iktidara geldikten kısa bir süre sonra Sisi, denizcilik ekonomik alanlarını belirlemek için Yunanistan ile görüşmelere başladı. Daha sonra, Kasım 2014'te Kıbrıs kıyılarındaki deniz altı sahalarından Mısır'a doğal gaz tedarikine yönelik bir anlaşmayı teşvik etmek için üç yönlü bir zirve düzenledi. Kahire ayrıca Ocak 2019'da, özellikle Türkiye hariç olmak üzere Doğu Akdeniz Gaz Forumu'nun açılış toplantısına ev sahipliği yaptı.
Bu sadece Ankara’nın Libya eksenini Trablus hükümeti lehine güçlendirdi. Kasım 2019'da Ankara, kısmen bu tür bir işbirliğine karşı koymak için GNA ile yeni bir denizcilik anlaşması yaptı. Anlaşma, Türkiye'nin güneybatı kıyısındaki Dalaman ile Libya'nın kuzeydoğu kıyısındaki Darnah arasında (GNA'nın pratik kontrol alanından çok uzakta) sanal bir deniz ekseni oluşturdu. Erdoğan'ın görüşüne göre, bu çizgiyi çizmek, Mısır'a ve BAE'nin Trablus üzerindeki baskısına karşı aynı anda geri adım atarken, yükselen Kıbrıslı-Mısır-Yunan-İsrail deniz bloğunu kesmesine izin verecek.
FRANSA-YUNAN İŞBİRLİĞİ
Fransa, buna Yunanistan'ın arkasına askeri destek vererek ve ayrıca Brüksel'de Ankara'ya yaptırımların yasalaşması için Avrupa Birliği (AB) üyeleri Kıbrıs ve Yunanistan ile ortaklık kurarak yanıt verdi. Son zamanlarda, Ankara ile Atina arasında, Türk kıyılarından bir taş atımı uzaklıkta bulunan küçük bir Yunan adası olan Kastellorizo / Meis üzerinde gerginlikler arttı. Kıta sahanlığı Yunanistan tarafından tamamen talep edilmiş olsaydı, Kastellorizo / Meis Türkiye'yi Libya'ya bağlayan sanal denizcilik Dalaman-Darnah eksenini kesecekti. Şimdilik, bu gerilimler Alman ve NATO arabuluculuğu sayesinde azaldı ve NATO müttefikleri Yunanistan ve Türkiye'nin savaşa girmesini beklemiyorum.
Benzer şekilde, NATO müttefikleri Fransa ve Türkiye'nin çatışmaya girmesini beklemiyorum. Bununla birlikte, Ankara ve Paris'in Akdeniz çevresinde güç ve nüfuz için rekabet etmeye devam edeceğine inanıyorum. Büyük güç rekabetinin Akdeniz'e dönüşü, Fransız-Türk rekabetini artıracaktır. Cezayir'i 1830'da Osmanlılardan aldığından beri denizin güney havzasını, özellikle Mağrip'i etki alanı olarak gören Paris, Erdoğan'ın en önemlisi Libya'dan başlayarak bu bölgeye girmesinden rahatsız.
Bu rekabete ek olarak, iki ülke bölgesel yönetişim konusunda da karşıt görüşlere sahip. Atatürk'ün Türkiye'si, dini siyasetin dışında tutmayı öngören Fransız tarzı laikliğin somut örneğiyken, Erdoğan'ın siyasal İslam'ı kucaklaması bunun tam tersi - ve Paris, Türkiye'nin bu tarz siyaseti Suriye'den Libya'ya ve Kuzey Afrika'nın geri kalanına bölgesel olarak yaymasından korkuyor.
Erdoğan onu veya Paris'i hedef alırsa Macron muhtemelen sessiz olmayacak. 2015'ten bu yana, ikincisi artan bir şekilde seçimleri kazandı ve popülaritesini "Türkiye Batı'nın saldırısı altında olduğu" şeklindeki yerlileştirici bir platformda sürdürdü. Son zamanlarda, bu strateji işe yaramadı çünkü ABD ve birçok Avrupa ülkesi onun oyununu oynamayı reddediyor - Fransa bir istisna. Bunun nedeni, Fransa'nın, örneğin, Ankara ile aralarındaki farklılıklarını kapalı kapılar ardında kapatan AB'deki Almanya'nın aksine, ülke içindeki ve dış politika girişimlerindeki demokratik ihlallerinden dolayı Erdoğan'ı utandırma ve suçlama politikası benimsemiş olmasıdır.
ÖZET
Macron, Haziran 2020'de Türkiye ve Erdoğan'ı Doğu Akdeniz ve Libya'da “tehlikeli bir oyun oynamakla” suçlamaktan geri durmadı ve Türkiye'ye Ankara'nın AB'ye katılma şansı olmadığını söylemeye devam etti. Buna göre, Macron'un Erdoğan'ı eleştirmeye devam edeceğine ve Fransa'nın Türkiye'ye karşı geniş AB yaptırımları arayacağına inanıyorum, ancak Türk yetkililerin Fransız cumhurbaşkanıyla alay etmeyecekleri veya Paris'e saldırmayacakları belki de pratikte bir hafta geçmeyecek. Dahası, Erdoğan, 2021'de Türkiye'deki erken seçim kampanyasının söylentileri arasında Macron ve Fransa'yı yumruk torbası olarak kullanacak. Fransa ve Türkiye'nin savaşması pek olası değil, ancak ilişkileri NATO’nun bir sonraki sıcak noktası olacak.
Soner Çağaptay, The Washington Institute'da Beyer Ailesi Üyesi ve Türk Araştırma Programının direktörüdür. Bu makale ilk olarak CHACR web sitesinde yayınlandı.