Norveç İstihbaratı (NIS-Norwegian Intelligence Service), 2020 yılı öncesi ve sonrası için yaptığı değerlendirmeleri, herkesin ulaşabileceği bir doküman olarak açık kaynaklarda yayımladı. Bir benzerini de geçen yıl yayımlamıştı. ‘‘Focus 2020, The Norwegian Intelligence Service’s Assessment of Current Security Challenges – Norveç İstihbarat Servisinin Cari Güvenlik Sorunlarıyla İlgili Değerlendirmesi’’ isimli bu dokümanda, dünyaya genel bir bakışın yanı sıra, öncelikle Rusya’nın, sonrasında ise Çin’in faaliyetlerine yer verilerek, kapsamlı bir değerlendirme yapıldığı görülüyor. Tabi, bu dokümanın salgın öncesinde hazırlanmış olduğunu da hatırlatmak isterim. Diğer yandan NIS, Rusya ile aralarındaki güvenlik ve istihbarat boyutundaki diğer bir kısım konuları da medya üzerinden haber olarak paylaşmaya devam ediyor.  

Bu haberlerin ve raporların içerikleri incelendiğinde, güvenlik mülahazalarıyla birlikte; Rusya’nın Kuzey Kutbunda bölgesel değişimlere neden olabilecek faaliyetleri üzerinde durulduğu görülmektedir. Rusya’nın Kuzey Kutbundaki önceliğinin; şimdilik, kendi kıyılarına yakın kuzeyli deniz rotalarını ve güzergahlarını geliştirmeye yönelik olduğu belirtiliyor. Bu kapsamda; Rus devletine ait nükleer enerji şirketi olan ROSATOM’un kıyılarda ve denizde gelişim ve kalkınma planları hazırladığına yönelik haberler yer alıyor. Ancak Rusya'nın, genel ekonomik durumu nedeniyle, Kuzey Kutbu'nda yürüttüğü maliyetli projeleri gerçekleştirmesi bir hayli zor gözüküyor. Bu konuyla ilgili değerlendirmelerde, devlet dışı yatırımlara ihtiyaç duyulduğu ifade ediliyor. 

Resim-1: Kuzey Kutbu rotaları
Kaynak: ‘‘Polar Shipping Routes’’, The Geography of Transport Systems, https://transportgeography.org/?page_id=412  (01 Mayıs 2020)

Rusya bu kapsamda, kıyıdan kalkınma modelini gündeme getirmeye başladı. Kıyılarda ve denizde yabancı şirketlere yatırım yapma keyfiyetini getirecek yeni bir yasa tasarısı gündemde. NIS raporunda ise Rusların, 2024 yılına kadar kuzeyli rotalar üzerinde yılda 80 milyon ton yük taşıma arzusunda oldukları ifade ediliyor. Tabi, salgın ve sonrası koşullar bir yana, hedeflenen bu ölçekteki yıllık bir yük taşıma hedefine ulaşmalarının şimdilik zor olabileceği düşünülebilir. Daha önceki taşıma hedeflerine, uluslararası yaptırımlar ve küresel bir kısım şartlar nedeniyle ulaşamadıkları da bilinen bir gerçek. Kuzey Kutup rotaları yaz boyunca düzenli olarak açılmaya çalışılsa bile, kış aylarında kapalı kalmaya devam etmektedir. Bu da ticari gemiler açısından, seyir planlanmasını belirsiz kılmaktadır. Diğer bir sorun da Rus orijinli rotalar üzerinde, kıyılardaki aktarma merkezlerinin fazla olmaması. Nitekim bir kısım Batılı tanınmış şirketler, geçen yılın ekim ayında, benzer nedenlerden ötürü kuzey rotalarını tercih etmeyeceklerini açıkladılar. Ancak, Yamal merkezli Fransız, Japon ve Rus konsorsiyumu dahilindeki LNG taşımacılığının sürmekte olduğu görülüyor.

Grafik-1: Rus kıyılarına yakın kuzeyli rotalarda tespit edilen DWT/gemi sayısı
Kaynak: ‘‘Focus 2020, The Norwegian Intelligence Service’s Assessment of Current Security Challenges’’, Norwegian Intelligence Service, 2020,  https://forsvaret.no/presse_/ForsvaretDocuments/Focus2020-web.pdf  (28 Nisan 2020)

Bununla birlikte Rusların, öncelikle Kuzey Kutbu ve Uzak Doğu'yu birbirine yakınlaştırmak amacıyla, şimdilik hattın doğusunda, bir takım yapısal değişikliklerin tasarlanması yönündeki ısrarlarının sürdüğü biliniyor. Hatta daha şimdiden, kuzeyli rotalarda bir kısım seyir tüzüğü düzenlemeleri peşindeler. Rusya geçen yılın mart ayında, yabancı gemilerin bu hattaki rotaların kullanımı konusunda yeni koşullar ilan etti. Rus makamlarının geçişlerden 45 gün önce haberdar edilmesi ile gemiler ve taşıdıkları yükün mahiyeti hakkında bilgi verilmesi isteniyor.

Harita-1: Rus kuzey kıyıları 
Kaynak: ‘‘Russia floating nuclear power station sets sail across Arctic’’, BBC, 23 Ağustos 2019, https://www.bbc.com/news/world-europe-49446235  (01 Mayıs 2020)

Salgından önce hazırlanan NIS raporunda, ‘‘Rus Uzak Doğu Kalkınma Bakanlığı’’ üzerinden, Arktik bölgesi için, birçok Asya ülkesiyle fon çeşitliliğinin sağlanması amacıyla bir kısım ilişkilerin kurulduğu belirtilmektedir. Bu da Asya ortaklarını, Kuzey Kutup projelerine çekmeyi kolaylaştırabilir bir husus olarak görülmektedir. Raporda, bu ilişki ve fon çeşitliliğinin; Kuzey Kutbu bölgesinde sadece Çin’e bağlı kalınması ihtimaline karşı bir önlem dahilinde düşünülmüş olabileceği belirtilmektedir. Üstelik Çin’in korona nedeniyle, siyaseten sıkıştırılma ihtimali oldukça yüksek gözüküyor. Bu nedenle Rusya, belirli bir süre Çin dışında Uzak Doğu’da farklı partnerlere ihtiyaç duyabilir. 

Kuzeyli deniz rotalarının doğu tarafı olduğu gibi bir de batı tarafı var. Batıdaki ilk ve doğal rakibi, karadan ve denizden sınırdaş olduğu Norveç. Ancak, batıdaki mevcut ve olası anlaşmazlıkların bugünden yarına çözümlenebilmesi zor. Bölgedeki faaliyetler; bazı ikili anlaşmalar, Arktik ülkelerinin ulusal mevzuatı ve bölgenin yasal statüsünü etkilemeyen bir kısım uluslararası anlaşmalar tarafından yönetilmektedir.

Harita-2: Norveç Bütünleşik Deniz İşletim Planları ekinde sunulan harita
Kaynak: ‘‘Norway presents revised marine management plans’’, Government.no, 24 Nisan 2020, https://www.regjeringen.no/en/aktuelt/norway-presents-revised-marine-management-plans/id2699315/  (01 Mayıs 2020) 

Bununla birlikte Norveç, denizdeki ekonomik çıkarlarına yönelik olarak, ‘‘Integrated Marine Management Plans - Birleşik Deniz Yönetim Planları’’ isimli bir doküman yayımladı. Milli ve uluslararası ticari faaliyetler temelinde; okyanus politikalarını önceleyen bütünsel yaklaşımların, bu planda yer aldığı ifade ediliyor. Planın yayımından kısa bir süre önce de nisan ayı başında Svalbard takımadaları açıklarında bir Rus balıkçı teknesinin, yasa dışı balıkçılık yaptığı gerekçesiyle, Norveç tarafından alıkonulduğunu hatırlatmak isterim. 

Diğer yandan Rusya; Kuzey Filosunun bir kısım unsurlarını, Norveç ve batısında bir baskı unsuru olarak kullanmaya çalışmaktadır. Dikkat edilirse bu unsurlar, Grönland, İzlanda ve İngiltere hattına kadar sürekli hareket halinde gözükmektedirler. Buna karşılık olarak, yılın belirli aylarında Norveç kıyıları ve açıklarında NATO tatbikatları gerçekleştirilmektedir. Bununla birlikte Norveç’in en kuzeyindeki Troms’da, rotasyonel olarak bulunan Amerikan nükleer balistik denizaltıları da karşı taraf için bir endişe kaynağı olmaya devam etmektedir. 

Rusya, Arktik’teki kendi kıyılarına yakın kuzeyli deniz rotalarının işletimini; bir istikrar ve denge içerisinde yürütebilir mi? 

Bu sorunun cevabının; Rus kuzey kıyılarının aktarma, endüstri, yaşamsal ve sosyal imkanları ile başta Norveç olmak üzere Batı’yla ilişkilerine bağlı olduğunu düşünüyorum. Kıyılarda ve denizde yabancı şirketlerin yatırım yapmasına imkân sağlayacak bir kısım uygulamaların, hayata geçiş şekli önemli gözükmektedir. Kuzeyli deniz rotalarının doğu tarafında kalan Çin’in, salgın sonrasındaki karşılaşabileceği olası şartlar da Rus kuzey kıyılarındaki yabancı yatırım dengesini farklı bir yönde etkileyebilir.

Ancak Arktik bölgesindeki kuzeyli deniz rotaları ve kıyılarında, Rusya’nın ısrarlı proje girişimleri ve cari faaliyetlerinin, ekonomik koşullarına rağmen, devam edeceği anlaşılıyor. Gelişmelere bağlı olarak, Rusya’nın bir esneklik gösterebileceğini de düşünebiliriz. Çünkü salgın nedeniyle Avrupa ve Asya’daki üretimin düşmesi; kuzeyli deniz rotaları üzerinde hedeflediği ticari yük ve mal taşıma kapasitesini çok fazla ütopik bir hale getirmektedir. Normal şartlarda bile zor ve maliyeti olan bir hedef bu. Rusya, LNG taşımacılığı yönündeki yatırımlara öncelik verse de bu dönem için daha düşük tempolu bir faaliyet programını tercih edebilir.

Diğer yandan, Norveç ve Atlantik üzerindeki yoğun Rus askeri baskısına karşı, Batı’nın tatbikat faaliyetlerinde de artış mevcut. Bu faaliyetlerdeki gayenin güvenlik tarafı dikkat çekse de diğer taraftan bu tatbikatların; Rusya’yı, Arktrik’te hedeflediği siyasi ve ekonomik tercihlerini farklı yönde etkilemek için de icra edildiği düşünülebilir. 

Fakat, Batı yönünden de cephe bir hayli genişlemektedir. Bu kapsamda Batı’nın; Kuzey Atlantik, Arktik ve Pasifik’teki istikrarı ve dengeyi koruması, gün geçtikçe zorlaşmaktadır. Diğer yandan korona virüsü salgını sonrasında tahmin edilmeye çalışılan sonuçlar, yeni çok bilinmeyenli denklemleri ortaya çıkaracak potansiyeldedir. Bu nedenle, Rus Kuzey Filosunun Kuzey Atlantik ve Arktik’teki kullanım konseptinin, ileride kendilerine müzahir olası bir ortam şekillendirmesine yardımcı olacak fırsatları sağlamaya yönelik olabilir. Ancak, Atlantik ve Pasifik’teki stresin artması; Rus Kuzey Filosunun Doğu Akdeniz’de Suriye’ye olan desteğini de etkileyebilecektir. O takdirde bütün yükün, Karadeniz Filosu üzerine kalma ihtimali ortaya çıkmaktadır.

Bize gelirsek… Okyanuslardaki bu çekişmeler nedeniyle, ülkemiz açısından Doğu Akdeniz’de ilave bir manevra alanı açılması ihtimali söz konusu olabilir. Ancak bunu, gücümüzü dikkate alarak; mantıklı, gerçekçi ve dengeli yürütmek durumundayız. Şimdiye kadar bunu başarıyla yürüttük. Hep böyle devam etmesi dileğiyle… Rüzgarınız bol, pruvanız neta olsun.

Kaynaklar:

1. ‘‘Focus 2020, The Norwegian Intelligence Service’s Assessment of Current Security Challenges’’, Norwegian Intelligence Service, 2020,  https://forsvaret.no/presse_/ForsvaretDocuments/Focus2020-web.pdf  (28 Nisan 2020)
    
2. ‘‘Focus 2019, The Norwegian Intelligence Service’s Assessment of Current Security Challenges’’, Norwegian Intelligence Service, 2019, https://forsvaret.no/fakta_/ForsvaretDocuments/focus2019_english_web.pdf  (28 Nisan 2020)
3. Nilsen, Thomas, ‘‘Russian influence ops seek to fuel discord between Arctic Norway and Oslo, Norwegian intelligence service says’’, The Barents Observer, 10 Şubat 2020, https://thebarentsobserver.com/en/security/2020/02/chief-nis-says-russian-influence-operations-fuel-disagreements-between-north-and  (28 Nisan 2020)
4. Staalesen, Atle, ‘‘Moscow sends signal it might raise stakes in Svalbard waters’’, The Barents Observer, 22 Nisan 2020,  https://thebarentsobserver.com/en/arctic/2020/04/moscow-sends-signal-it-might-raise-stakes-svalbard-waters  (26 Nisan 2020)
5. ‘‘Polar Shipping Routes’’, The Geography of Transport Systems, https://transportgeography.org/?page_id=412  (01 Mayıs 2020)
6. Hong Liang, Lee, ‘‘MSC joins major lines in rejecting the use of Arctic routes’’, Seatrade Maritime News, 18 Ekim 2019, https://www.seatrade-maritime.com/europe/msc-joins-major-lines-rejecting-use-arctic-routes-0  (01 Mayıs 2020)
7. Kırıkkanat, Alp, ‘‘Rusya'nın Arktik Faaliyetleri ve Yansımaları’’, Seyir Defteri Alp Kırıkkanat, 19 Eylül, 2019, https://www.alpkirikkanat.com/makale-detay/51/rusya-nin-arktik-faaliyetleri-ve-yansimalari  (01 Mayıs 2020)
8. ‘‘Norway to Revise Barents Sea Oil and Gas Boundary’’, The Maritime Executive, 25 Nisan 2020, https://maritime-executive.com/article/norway-to-revise-barents-sea-oil-and-gas-boundary  (26 Nisan 2020)
9. ‘‘Norway presents revised marine management plans’’, Government.no, 24 Nisan 2020, https://www.regjeringen.no/en/aktuelt/norway-presents-revised-marine-management-plans/id2699315/  (01 Mayıs 2020)

Kaynak: Arktik’te Kuzeyli Deniz Rotaları - Alp Kırıkkanat