CHP, İYİ Parti, Saadet Partisi, Demokrat Parti, DEVA Partisi ve Gelecek Partisi’nin duyurduğu ‘güçlendirilmiş parlamenter sistem’ çalışmasıyla Türkiye’de yasama, yürütme ve yargı alanlarında birçok değişiklik hedefleniyor. Anayasa değişikliği paralelinde çok sayıda kanunun da değişmesi gerekliliğini ortaya koyan metin 48 sayfadan oluşuyor.

Diken, altı siyasi partinin duyurduğu sistem hedefi ile bugün yürürlükte olan sistem arasındaki ana farklılıkları derledi. İşte ilk bakışta öne çıkan farklılıklar:

Seçim sistemi

Altı siyasi parti seçimlerin beş yılda bir yapılmasını öneriyor. Bugün yürürlükte olan başkanlık sisteminde de seçimler, cumhurbaşkanlığı seçimiyle birlikte beş yılda bir düzenleniyor.

Bugün Türkiye’deki genel seçimlerde yüzde 10 seçim barajı uygulanıyor. Altı siyasi partinin önerisi barajı yüzde 3’e düşürmek.

Yurtdışında yaşayan seçmenler için yurtdışı seçim çevresinin oluşturulmasını öngören muhalefetin aksine bugün yürürlükte olan sistemde oy oranı yüksek olan partiler daha avantajlı konuma yer alıyor. Yurtdışı oyları 87 seçim bölgesine yurtiçi oy oranı doğrultusunda dağıtılıyor.

Altı siyasi parti, faaliyet gösteren tüm siyasi partilerin harcamalarını şeffaflık adına kamuoyuna açıklamasının zorunlu tutulmasını öngörüyor. Bugünkü sistemde siyasi partileri mali olarak Anayasa Mahkemesi (AYM) denetliyor. AYM, bu görevde Sayıştay’dan yardım alıyor.

Mevcut sistemde, milletvekili genel seçimlerinde toplam geçerli oyların yüzde 3’ünden fazlasını alan siyasi partiler seçim yılı devlet yardımlarından faydalanabiliyor. Altı parti ise bu oranın yüzde 1’e indirilmesini öngördüklerini belirtti.

Yasama organı

Birbiriyle ilgisi olmayan ve çok fazla sayıda başka kanunda ek ve değişiklik öngören tekliflere torba kanun teklifi adı veriliyor. Mevcut sistemde, AKP’nin torba kanun teklifleri sık sık Meclis gündemine geliyor. Altı parti bu uygulamanın kaldırılmasını hedefliyor.

Muhalefetin önerisindeki “Cumhurbaşkanının, Meclis’in yasama işlevini zayıflatan veto yetkisine son verilecektir” cümleyle cumhurbaşkanının kanunları veto etmesinin önüne geçileceği belirtiliyor. Partiler bu yetkiyi yalnızca bir uyarı niteliği taşıyan ‘geri gönderme yetkisi’yle sınırlı tutmayı hedefliyor. Bugünkü sistemde ise cumhurbaşkanının veto yetkisi yer alıyor. Cumhurbaşkanı tarafından veto edilen kanunların kabulü için, üye tam sayısının (600) salt çoğunluğunun (301) kararı gerekiyor.

Cumhubaşkanlığı hükümet sistemi öncesi Bakanlar kurulu kaldırıldığından Kanun Hükmünde Kararname (KHK) yetkisi cumhurbaşkanlığına devredilmişti. Altı parti, KHK yetkisinin yeniden bakanlar kuruluna verilmesini, ‘yetki kanununa dayanmak ve Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından konusu, sınırları ve süresi yetki kanununda açıkça belirtilmek şartıyla’ hedeflediklerini açıkladı.

Meclis’e sunulan yazılı soru önergelerine cevap verme süresi 15 gün olmakla birlikte, mevcut sistemde bu süreye pek uyum gösterilmiyor. Altı siyasi parti bu nedenle soru önergelerine süresi içerisinde cevap verilmemesi halinde ilgili bakana yaptırım uygulanmasını sağlamayı öngörüyor.

AKP ve MHP’nin getirdiği başkanlık sistemiyle gensoru uygulaması da tarihe karışmıştı. Muhalefet partileri bu uygulamayı geri getirmeyi ve hükümet ile başbakan hakkında gensoru, yapıcı/kurucu güvensizlik oyu şartına bağlamayı hedeflemekte.

Partiler ayrıca, “Hükümete istikrar kazandırmak için gensoru ile yapıcı güvensizlik oyu birleştirilecek, hükümetin düşürülebilmesi, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin üye tam sayısının salt çoğunluğuyla yeni hükümetin seçilmesi şartına bağlı olacaktır” hedefini önlerine koydu. Böylece koalisyonlar dahil hükümetler dağılsa dahi, yeni hükümet kurulmadan eskisi dağılmamış oluyor.

Altı parti bütçeyi de değiştireceklerini açıkladı. Buna göre, bakanlıkların ve kamu kurumlarının bütçesinin, Plan ve Bütçe Komisyonu’nda görüşülmeden önce ilgili komisyonlarda görüşülmesi sağlanacak. Yürürlükteki sistemde bütçeler doğrudan Plan ve Bütçe Komisyonu’nda ele alınıyor.

Partiler ayrıca ‘Kesin Hesap Komisyonu’ kurulmasını ve başkanının da ana muhalefet partisinden belirlenmesini hedefliyor. Mevcut sistemde böyle bir komisyon ve uygulama bulunmuyor.

Cumhurbaşkanının seçimi ve yetkileri

Cumhurbaşkanı mevcut yasalar gereği, milletvekilleriyle birlikte beş yılda bir seçiliyor. Ayrıca iki defa üst üste seçilebilirken, makamından ayrılması halinde aktif siyasete devam edebiliyor. Cumhurbaşkanı sisteme adını veren biçimde bir siyasi partinin üyesi ve genel başkanı da olabiliyor.

Altı parti ise cumhurbaşkanının yedi yılda bir, bir defalığına seçilmesini ve görevinin bitiminin ardından da bir daha siyasete dönememesini hedefliyor. Ayrıca metindeki ifadeyle şu hedef ortaya koyuluyor: “Cumhurbaşkanlığı makamı, milletin ve devletin birliğini temsil eden, devletin başı sıfatıyla temsili görev ve yetkilere sahip, tarafsız bir makam olarak düzenlenecektir. Cumhurbaşkanı seçilen kişinin varsa partisi ile ilişiği kesilecek ve görevi sona eren Cumhurbaşkanı aktif siyasette görev alamayacaktır.”

Mevcut sistemde yürütmenin başında cumhurbaşkanı yer alırken, bakanlıklar ise cumhurbaşkanının Meclis içinden veya dışından seçtiği isimlere verilebiliyor. Muhalefet yürütmenin başı için yeniden başbakanlık kurumunun getirilmesini, bakanların da eskisi gibi Meclis içinden belirlenmesini istiyor.

Yargı

Mevcut sistemde Hakimler ve Savcılar Kurulu’yla (HSK) hakimler ve savcılar aynı çatı altında hareket ediyor. Altı parti ise, Hâkimler Kurulu ve Savcılar Kurulu şeklinde iki farklı kurul ile hâkimler ve savcıların ayrı çatılar altında bulunmasını hedefliyor. Ayrıca hakimlerin idari görevleri yönünden Adalet Bakanlığı’na bağlı olduğuna ilişkin anayasa hükmünün de kaldırılması hedefleniyor. Zira şu an HSK başkanlığını adalet bakanı yürütüyor ve dolayısıyla savcılar gibi hâkimler de Adalet Bakanı’na bağlı konumda yer alıyor. Partilerin önerisiyle adalet bakanı ve müsteşarı, Hakimler Kurulu’nda yer almayacak.

AKP’nin yürürlüğe koyduğu ve Türkiye’de baroların büyük tepkisini çeken ‘çoklu baro’ uygulamasının kaldırılması da altı partinin hedefleri arasında. Mevcut yasalarla Türkiye’de 2 bin avukatın imzasının ve bu avukatların belirlediği dört kişilik kurucular kurulunun isimlerinin yer aldığı liste Türkiye Barolar Birliği’ne verilmesiyle bir şehirde birden fazla baro oluşturulabiliyor.

Anayasa Mahkemesi’nin mevcut 15 olan üye sayısının, 21’e yükseltilmesi de yine altı partinin önerileri arasında. İki isim Cumhurbaşkanı tarafından atanacak, geriye kalan 19 isim ise seçimle gelecek.

Diğer uygulama hedefleri

Altı parti, kamu personel alımında uygulanan mülakat sisteminin kaldırılmasını hedefliyor. Yazılı sınavda en yüksek puan alandan başlamak üzere personel alımının gerçekleştirilmesini öngörüyor. Sözlü mülakat zorunlu haller istisnai olarak kanunla düzenlenecek ve sorular kura yöntemiyle belirlenecek. Mevcut uygulamada kamudaki alımlarda yazılı sınavlara ek olarak sözlü mülakatlar uygulanıyor.

Seçimler göreve gelen yerel yöneticilerin görevden alınmasına dair usullerin yeniden belirleneceğini belirten altı parti, kayyım uygulamasının hakkında kesinleşen yargı kararı bulunan seçilmişlere uygulanmasını öngörüyor. Mevcut uygulamada hakkında dava açılan yerel yöneticiler İçişleri Bakanlığı tarafından görevden alınabiliyor.

Altı parti, mevcut sistemde var olan Yükseköğretim Kurulu’nun (YÖK) kaldırılarak yerine koordinasyon göreviyle sınırlandırılmış ve üyelerin seçim usulü demokratik meşruiyet esasına dayanan üniversiteler arası bir kurulmasını hedefliyor. Üniversitelere rektör seçim hakkı verilmesi de öngörülen hedefler arasında. Mevcut sistemde cumhurbaşkanı üniversitelere rektör atama hakkına sahip.

Partilerin hedefleri arasında Siyasi Etik Kanunu çıkarmak da yer alıyor. Kanunla Meclis üyelerinin, bakanların, siyasi parti genel merkez yöneticilerinin ve belediye başkanlarının görevlerini yerine getirirken uymaları gereken siyasi etik ilkelerinin düzenlenmesi hedefleniyor. Mevcut sistemde böyle bir kanun yer almıyor.