Şiirlerinin dışında felsefe, edebiyat, matematik ve astronomi alanında 18 önemli esere imza atan ve dünya bilim tarihi için önemli bir yeri bulunan Ömer Hayyam'ın vefatının üzerinden 891 yıl geçti.

İranlı şair, filozof, alim ve astronom Ömer Hayyam'ın doğum tarihi tam olarak bilinmese de çeşitli kaynaklara göre, İran'ın Nişabur şehrinde 18 Mayıs 1048'de dünyaya geldi. Hayatının büyük bir kısmını Nişabur ile Semerkant’ta geçiren şair, eğitimini de bu şehirlerde tamamladı.

Belh'de tanınmış bir araştırmacı olan Şeyh Muhammed Mansuri'nin yanında ilk eğitimini alan Hayyam, daha sonra, Nişabur bölgesinin en büyük hocalarından İmam Nişaburlu Mowaffaq'ın yanında öğrenimine devam etti. Büyük Selçuklu Devleti'nin veziri ve "Siyasetname" kitabının yazarı Nizamül-Mülk ile aynı medreseye giden Hayyam, zamanın ünlü alimi Muvaffakeddin Abdüllatif ibn el Lübad'dan eğitim aldı.

Selçuklu hükümdarı Melikşah'a danışmanlık yaptı

Ömer Hayyam, kaleme aldığı rubailerinde, dünya, var oluş, Allah, devlet ve toplumsal örgütlenme biçimleri gibi hayata ve insana ilişkin konuları işledi. Evreni anlamak için kendi içinde yaptığı akıl yürütmelerini, eşine az rastlanır bir edebi dille dörtlüklerine aktardı.

Dünya bilim tarihi için önemli bir yerde bulunan Hayyam, matematik ve astronomi konularında da dünyanın önde gelen bilim insanlarından biri oldu, çok sayıda bilimsel çalışmada bulundu.

Hayyam, miladi ve hicri takvimlerden daha hassas, "Celali" takvimini hazırladı. Daha çok geceleri astronomiyle ilgilenen şair ve bilim adamı Hayyam, geometri ve tıp konularında da çalışmalarda bulundu.

Yapılan araştırmalara göre, Fransız matematikçi Blaise Pascal'ın soyadıyla anılan "Paskal üçgeni" ile Binom açılımını ilk kullanan isim oldu.

Ömer Hayyam'ın düşünce ve duygularını ince bir dille ifade ettiği ve Türkçe başta olmak üzere birçok dile çevrilen rubaileri 158 olmasına rağmen, ona isnat edilen rubai sayısı bini geçiyor. Zaman zaman Semerkant, Buhara, Belh ve İsfahan gibi bilim ve sanat merkezlerinde dolaşmayı tercih eden Hayyam, felsefe, edebiyat, matematik ve astronomi alanında 18 esere imza attı.

Selçuklu hükümdarı Melikşah'a danışmanlık da yapan Hayyam'ın, İbni Sina ekolüne sahip olduğu ayrıca Batıni ve Mu'tezile inanışlarını tercih ettiğine inanılıyor.

Çok satanlar arasında yer alan "Semerkant" kitabına konu oldu

Ömer Hayyam, 4 Aralık 1131'de 83 yaşındayken hayata veda etti. Hayyam'ın anıt mezarı, İran'ın kuzeydoğusundaki Rezevi Horasanı'na bağlı Nişabur'da, kendi adını taşıyan meydana yakın bir yerde bulunuyor. Rıza Şah Pehlevi tarafından 1934'te Tahran Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dekanı, mimar, heykeltıraş ve ressam Prof. Dr. Hoşeng Seyhun'a yaptırılan ve inşası 1963'te tamamlanan mezar, çadırcı anlamına gelen "Hayyam" lakabına atıfla çadır şeklinde tasarlandı.

Hayyam'ın rubaileri, Nişabur'un ünlü firuze taşı renginde talik hattıyla, 20 bin metrekarelik bahçede beyaz mermerden yapılan, yüksekliği 22, genişliği 18 metre olan anıtın kenarlarına yazıldı.

Lübnanlı yazar Amin Maalouf, birçok dile tercüme edilen ve büyük ilgi gören "Semerkant" adlı romanında, Hayyam'ın Selçuklu döneminin ünlü veziri Nizamül-Mülk ve İsmaililik mezhebine dayalı Haşhaşiler tarikatını kuran Hassan Sabah ile arkadaşlıklarını kurgusal bir dille ele aldı.

Eserleri

Hayyam'ın eserlerinden ismi bilinen 18'i şunlar:

Melikşah'a ithaf edilen, astronomi ve takvime ilişkin "Ziyc-i Melikşahi", geometriye dair "Kitabün fi'l Burhan ül Sıhhat-ı Turuk ül Hind", cebir ve denklemlere dair "Risaletün fi Berahin İl Cebr ve Mukabele", aritmetikle ilgili "Müşkilat'ül Hisab", genel prensiplerle ilgili "İlm-i Külliyat", takvim ve yılbaşı tespitine dair "Nevruzname", Öklid'in bir probleminin çözülmesi metoduyla ilgili, Hollanda Leiden kütüphanesinde bir nüshası mevcut olan "Risaletün fi Şerhi ma Eşkele min Musaderat"

Felsefede ontoloji bahsine dair Britanya kütüphanesinde bir nüshası bulunan "Risaletün fi Vücud", felsefeyle ilgili "Risaletün fi'l Kevn vet Teklif", fizik konusunda "Muhtasarun fi't Tabiiyat", meskun yerlerin iklimi ve hava değişikliklerine dair "Levazim'ül Emkine", üç meseleye cevap ve alemde zıtlığın zorunlu olduğuna dair "Fil Cevab Selaseti Mesail ve fi Keşfil Hicab", pırlantalı eşyaların taşlarını çıkarmadan kıymetini bulmanın yöntemine dair "Mizan'ül Hikem", altın ve gümüşten yapılmış bir cisimde altın ve gümüş miktarının bilinmesine dair kaleme alınan ve Almanya'da Gothe kütüphanesinde bir nüshası mevcut olan "Risaletün fil İhtiyal li Marifet".

Allah'ın alemleri yaratmasının ve insanları ibadetle yükümlü kılmasının hikmetine dair "Abdurrahman'el Neseviye Cevab", "Nizamülmülk", Arapça rubailerinden oluşan "Eş'arı bil Arabiyye" ve İlim prensipleri "Fil Mutayat".