30 Haziran 1930 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, banknot ihraç eden, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti'nin para ve kredi politikasını yürüten, veznedarlık görevini üstlenmiş, devletin iktisadi ve mali danışmanlığını yapan, yasal olarak bağımsız bir ekonomik kurumdur.
Kağıt para (banknot) basma tekelini elinde bulundurur ve bu yetkiye istinaden bağımsız olarak para politikasını belirler.
Ayrıca, Hazine ve Maliye Bakanlığı'na bağlı olan Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü'nce basılan madeni paraların tedavülü de Merkez Bankası'nca sağlanmaktadır.
Merkez Bankası; EFT (Elektronik Fon Transferi), EMKT (Elektronik Menkul Kıymet Transferi) sistemlerinin Türkiye'deki sahibi olup, "Tüm Dünya Bankalararası Mali İletişim Topluluğu"nun (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication-SWIFT) Türkiye ayağını yürütmektedir.
Banka, büyük Elektronik Veri Dağıtım Sistemi (EVDS) olarak adlandırılan, büyük bir veri tabanına sahiptir.
Bu veri tabanındaki bilgiler İngilizce ve Türkçe olarak kullanıcıların hizmetine açılmıştır.
Merkez Bankası hisse dağılımı şu şekildedir:
- A sınıfı hisse sahipleri:
A tipi hisselere sadece Türkiye Cumhuriyeti Hazinesi sahip olabilir ve hiçbir şekilde bu hissenin sermaye içerisindeki oranı yüzde 51'in altına düşemez.
- B sınıfı hisse sahipleri:
Türkiye'de faaliyette bulunan ulusal bankalarca sahip olunan hisse senetleridir.
- C sınıfı hisse senetleri:
Yabancı bankalar ile imtiyazlı şirketlerce sahip olunan hisse senetleridir.
En çok yüzde 6 oranında hisse bu grupta yer alabilmektedir.
- D sınıfı hisse senetleri:
Türk uyruklu kişi ve ticari kuruluşlarca sahip olunan hisse senetleridir.
Bankanın Yurtiçi Şubeleri:
- Adana,
- Ankara,
- Antalya,
- Bursa,
- Denizli,
- Diyarbakır,
- Edirne,
- Erzurum,
- Eskişehir,
- Gaziantep,
- İskenderun,
- İstanbul,
- İzmir,
- Kayseri,
- Kocaeli,
- Konya,
- Malatya,
- Mardin,
- Mersin,
- Samsun,
- Trabzon,
- Van.
Yurtdışı şubeleri:
Yurtdışı temsilcilikler, bankanın etkinlik alanına giren konularda bulundukları ülkelerin kurum ve kuruluşlarında bankayı temsil etmek, geliştirmekle görevlidirler.
Bankanın New York, Londra, Frankfurt, Tokyo, Doha, Pekin ve Washington'da olmak üzere yedi yurt dışı temsilciliği bulunmaktadır.
Merkez Bankası; fonların ve menkul kıymetlerin güvenli ve hızlı bir şekilde aktarılması, mutabakatının gerçekleştirilmesi için yeni sistemler kurmak, kurulmuş ve kurulacak sistemlerin kesintisiz işlemesini sağlamak, gözetimini gerçekleştirmek, gerekli düzenlemeleri yapmakla yükümlüdür.
Merkez bankası (Rezerv bankası, Para Otoritesi), bir ülkenin ya da ülkeler grubunun para politikasından sorumlu kurumdur.
Merkez bankasının temel amacı para biriminin ve para arzının istikrarının sürdürülmesidir.
Fakat merkez bankalarının bunun dışında, bankacılık sektörünün son kredi mercii olmak, faiz haddinin kontrolü gibi görevleri de vardır.
Bunun yanında Merkez Bankası'nın, bankalar ve diğer finansal kurumları, tedbirsizlik ve dolandırıcılığa karşı denetlemek gibi yetkileri de olabilir.
Merkez Bankası'nın Faaliyet ve Sorumlulukları:
- Para Politikası
- Ülkenin toplam para arzının kontrolü
- Devletin ve Diğer Finans Kurumlarının kredi mercii olma
- Ülkenin döviz ve altın rezervini  yönetme
- Bankacılık ve Diğer Finans Kurumlarının düzenlenmesi ve denetlenmesi
- Resmî faiz oranını, enflasyon ve ülkenin döviz kurunu yönetmek amacıyla, belirlemek ve bu oranın çeşitli politika mekanizmaları aracılığıyla piyasada etkili olmasını temin etmek.
- Fiyat istikrarının sağlanması
- Döviz piyasasında istikrarın sağlanması
- Büyüme oranı
- Tam istihdam
Günümüzde birçok zengin ülkenin, siyasi müdahaleleri engelleyen yasalarla çalışan, bağımsız merkez bankaları bulunmaktadır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, Bank of England, Şili Merkez Bankası, Reserve Bank of Australia, Reserve Bank of İndia, Avrupa Merkez Bankası, Bank of Canada, Banco de la República de Colombia, Norveç Merkez Bankası ve Federal Reserve (FED) günümüz bağımsız merkez bankası örnekleridir.
Bazı merkez bankalarının sahibi kamu iken, bazıları teoride, özel mülkiyettir.
Pratikte kamu mülkiyeti ve özel mülkiyet arasındaki fark çok küçüktür.
Çünkü ikinci durumda, yani bankanın özel mülkiyette olduğu durumda, bankanın elde ettiği kârın tamamına yakını hükümete vergi olarak ödenmektedir.
Prof. Dr. Seyithan Deliduman