Temel Sağlık Hizmetleri: Dünü, Bugünü

TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİ: DÜNÜ, BUGÜNÜ

Prof. Dr. Mustafa TÖZÜN

1970'lerde Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) küresel sağlıktaki eşitsizlikleri tespit etti. 1977'de "2000'e Kadar Herkes İçin Sağlık" hedefi belirlendi. Amaç, herkesin üretken bir yaşam sürmesini sağlayacak bir sağlık düzeyine ulaşmaktı. 1978 Alma-Ata Konferansı, Alma-Ata Bildirgesi'nin politikaları ve sağlık hizmetlerini şekillendirdiğini belirledi. Daha sonra, DSÖ Genel Kurulu'nda stratejiler geliştirildi (WHO, 1979).

Alma-ata Bildirgesi'ndeki Temel Sağlık Hizmetlerinin (TSH) orijinal tanımı: "Temel Sağlık Hizmetleri, toplumdaki bireylere ve ailelere, tam katılımları ve toplumun ve ülkenin, kendi kendine yetebilme ve kendi kaderini tayin etme ruhuyla gelişiminin her aşamasında karşılayabileceği bir maliyetle evrensel olarak erişilebilir hale getirilen, pratik, bilimsel olarak sağlam ve sosyal olarak kabul edilebilir yöntemlere ve teknolojiye dayalı, sunulması zorunlu sağlık bakımıdır." (Almaata Bildirgesi, 1978).

TSH'nin dört temeli şunlardır:

a) Sosyal eşitlik: Sağlık hizmeti doğuştan gelen bir haktır, özellikle uzak bölgelerde evrensel olarak erişilebilirdir ve sosyal adaleti yansıtır.

b) Öz sorumluluk/toplum katılımı: Bireyler sağlıklarını eğitim ve öz farkındalık yoluyla değerlendirmeli ve yönetmelidir. Sağlık hizmetlerinin planlanmasına kendileri ve toplum sorumlu bir şekilde katılmalıdır.

c) Sektörler arası iş birliği: Sağlık çok yönlüdür ve sektörler arası iş birliği gerektirir.

d) Uygun teknoloji: Hizmetlerin her kademesinde, o ülkeye uygun teknoloji kullanılmalıdır (Çakmur, 2024).

Almata-1978, TSH için “asgari bakım” kavramını kabul eder.

Her hükümet, ülke koşullarına göre hazırlanmış bir planla halkına aşağıdaki sekiz sağlık hizmetini sağlamaktan sorumludur:

1. Halkın sağlık eğitimi

2. Beslenme durumunun iyileştirilmesi

3. Temiz su ve sanitasyon sağlanması

4. Anne ve çocuk sağlığı ve aile planlaması

5. Başlıca bulaşıcı hastalıklara karşı aşılama

6. Endemik hastalıkların kontrolü

7. Yaygın hastalıkların uygun şekilde tedavisi

8. Temel ilaçların sağlanması (Karkee & Jha, 2010; Rifkin, 2018; Öztek, 2020).

1998'de, DSÖ Avrupa Bölgesi'nin "21. Yüzyıl İçin 21 Hedef" olarak bilinen sağlık 21 programı, tüm insanların sağlıklı yaşam beklentisini uzatmayı ve herkese yeterli ve kaliteli sağlık hizmeti sağlamayı amaçlıyordu. Amaç, Avrupa'daki sağlık eşitsizliklerini azaltmak ve herkes için daha iyi sağlık yaratmaktı.

Health21 için,

Daha iyi sağlık için iki ana amaç, bu nihai hedefe yönelik çabaları yönlendirir:

• İnsanların yaşamları boyunca sağlıklarını desteklemek ve korumak.

• Başlıca hastalıkların ve yaralanmaların görülme sıklığını ve bunlardan etkilenme oranını azaltmak.

Üç temel değer etik temeli oluşturur:

• temel bir insan hakkı olarak sağlık.

• ülkeler arasında, ülkeler içindeki insan grupları arasında ve cinsiyetler arasında sağlıkta eşitlik ve eylemde dayanışma; ve

• sağlık gelişiminde bireylerin, grupların ve toplulukların ve kurumların, örgütlerin ve sektörlerin katılımı ve hesap verebilirliği.

Bilimsel, ekonomik, sosyal ve politik sürdürülebilirliğin HEALTH21'in uygulanmasını yönlendirmesini sağlamak için dört ana eylem stratejisi seçilmiştir:

• fiziksel, ekonomik, sosyal, kültürel ve cinsiyet perspektiflerini hesaba katarak ve sağlık etki değerlendirmelerinin kullanımını sağlayarak sağlık belirleyicilerini ele almak için çok sektörlü stratejiler.

• sağlık gelişimi ve klinik bakım için sağlık sonuçlarına dayalı programlar ve yatırımlar.

• esnek ve duyarlı bir hastane sistemi tarafından desteklenen entegre aile ve toplum odaklı temel sağlık hizmeti; ve

• sağlık için ilgili ortakları her düzeyde (ev, okul ve işyeri, yerel topluluk ve ülke) içeren ve ortak karar alma, uygulama ve hesap verebilirliği teşvik eden katılımcı bir sağlık geliştirme süreci (WHO, 1998).

Türkiye'nin 10 hedefi:

Sağlık Bakanlığı, DSÖ Avrupa Bölgesi hedefleri doğrultusunda 2001 yılında 10 “ülke hedefi” koymuştur. Bu hedefler 2020 yılına kadar geçerliydi. Bu hedefler güncelliğini yitirmiş olsa da Türkiye'nin öncelikli sağlık sorunları ve hedefleri hakkında bilgi sağlamak açısından önemli olmaya devam etmektedir.

Temel Sağlık Hizmetleri ve Bebek Ölüm Hızına Etkileri (Yazarın özel yorumu):

“Temel Sağlık Hizmetlerinin değerlendirilmesine örnek olarak 1978 Alma-Ata Bildirgesi ile 1998 Health21 süreci arasındaki Avrupa'daki bebek ölüm hızlarını (BÖH) ele alalım. Bu dönemde BÖH, Sovyet blokunun dağılması ve Balkanlar'daki çatışmalar da dahil olmak üzere önemli sosyopolitik değişiklikler nedeniyle özellikle yeni bağımsız devletlerde yüksek kalmıştır. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasındaki farklar BÖH üzerinde önemli bir etkiye sahipti. Türkiye'nin BÖH istatistikleri incelendiğinde, 1945'te binde 270 civarında olan oran, sağlık çalışmalarında sosyalleşmenin başladığı 1960'larda binde 200 civarına ve 1978'de binde 150 civarına düşmüştür. 2000 yılı itibarıyla oran binde 50'ye düşmüş ve 2022'ye gelindiğinde Binde 9,2. Ancak 2024 yılında bu oran tekrar binde 10'a çıktı. Temel sağlık hizmetlerinin öneminin arttığı bu süreçte, Türkiye'nin sağlık politikalarındaki dönüşüme rağmen BÖH eğilimi azalmaya devam etti. Tıpkı küresel ölçekte TSH’nin kabul görmesi ve uygulanmasının Türkiye üzerinde olumlu etkileri olduğu gibi, 1990'ların ortalarında iki kutuplu dünyadan tek kutuplu dünyaya geçiş de sağlık politikalarını etkilemiş ve BÖH'nin anlamını değiştirmiştir. Buna rağmen Türkiye'de BÖH gibi temel sağlık göstergelerinde olumsuz bir eğilim gözlenmemiştir. Geçmişteki (1960-2000) başarıların son 20 yılda hızla kaybolması beklenmemektedir. Ancak mevcut eğilimin TSH ilkeleriyle örtüşmemesi, BÖH gibi gelecekteki sağlık düzeyi göstergelerinde olumlu bir gelişme sürecinin devam etmeyebileceğinin bir işareti olarak değerlendirilebilir.”

Gelecek yazımızın konusu: Temel Sağlık Hizmetlerinin Yarını.

Başlıklar:

Dünya Sağlık Raporu 2008 ve Temel Sağlık Hizmetleri Değerlendirmesi.
Alma-Ata'dan 40 Yıl Sonra İkinci Temel Sağlık Hizmetleri Konferansı: Astana Konferansı.

Temel Sağlık Hizmetleri’nin yarını nasıl olacak? Bu sorunun cevabı bir sonraki yazımızda.

Sağlıcakla kalın. 01.09.2025

Kaynaklar:

Almaata Declaration, 1978. https://cdn.who.int/media/docs/default-source/documents/almaata-declaration-en.pdf?sfvrsn=7b3c2167_2 (Erişim: 24.04.2025).

Çakmur, H. (2024). Introductory Chapter: Why Primary Health Care Is Essential?. In Primary Care Medicine-Theory and Practice. IntechOpen.

Karkee, R., & Jha, N. (2010). Primary health care development: where is Nepal after 30 years of Alma Ata Declaration?. Journal of the Nepal Medical Association, 49(178).

Öztek, Z. (2020). Halk Sağlığı Kuramlar ve Uygulamalar. Bireklam Arısı, Ankara.

Rifkin, S. B. (2018). Health for all and primary health care, 1978–2018: a historical perspective on policies and programs over 40 years. In Oxford research encyclopedia of global public health.

WHO. (1998). Health21: the health for all policy framework for the WHO European Region. (European Health for All Series ; No. 6). https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/272657/9789289013499-eng.pdf?sequence=3&isAllowed=y (access: 24.04.2025).

Prof. Dr. Mustafa TÖZÜN KISA ÖZGEÇMİŞ:

İzmir’de 08.05.1976’da doğdu. Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden (2001) mezun oldu. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden Halk Sağlığı Uzmanı unvanını aldı (2007). Toplum Sağlığı Merkezi Sorumlu Tabibi, İlçe Sağlık Müdürü, Halk Sağlığı Müdürü görevlerinde bulundu. Halen İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı Anabilim Dalında öğreti üyesi olarak görevini sürdürmektedir. Akademik alanı dışındaki ilgi alanlarında da kitapları bulunmaktadır. Evlidir ve iki kız çocuğu babasıdır.